اطعام و سقایت

كلمات كليدي : اطعام، سقايت، غذا دادن، آب نوشاندن، سير نمودن، سيراب كردن

نویسنده : مصطفي همداني

برای بیان فضیلت این دو رفتار اخلاقی باید توجه کنیم که حقیقت اخلاق جز تخلق به اخلاق الهی نیست[1]و از طرف دیگر این دو صفت از اخلاق الهی هستند؛ زیرا پروردگار، خود را اطعام کننده‌ی مخلوقات[2]و ساقی سرزمین‌های تشنه‌کام، انسان‌ها و حیوانات لب‌تشنه[3] معرفی می‌فرماید و تیره‌بختانی که از قرار گرفتن در مجرای فیض اطعام و سقایت دیگران رُخ برمی‌تابند را گمراهان ره‌نیافته به آن بارگاه معرفی می‌فرماید[4]و بی‌ایمانانی که مسکینان را غذا نمی‌دهند را به جهنمی گدازان، وعده می‌دهد[5]و مومنان را به اطعام خویشان یتیم و مسکینان خاک‌نشین در روزهای نیاز و گرسنگی ترغیب فرموده است.[6]

در دعای ماه رمضان از خدای متعال طلب توفیق اطعام شده است[7] و در روایات روز عید غدیر به طور خاص نسبت به اطعام سفارش شده است.[8]رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نیز اطعام را از اجزای ایمان و از برترین اعمال دانسته[9]و یکی از دستورات نُه‌گانه‌ی محوری که مستقیم از خدای متعال دریافت نموده بودند معرفی فرمودند[10]و دستور می‌دادند به طور مطلق (نه تنها به فقرا)[11] خصوصاً مسلمان گرسنه اطعام کنید[12] و می‌فرمودند بهترین شما کسی است که اطعام می‌کند.[13]امام باقرعلیه‌السلام اطعام مسلمان را یکی از محبوب‌ترین اعمال نزد خدای متعال ارزیابی فرموده[14] و اطعام مومن را برتر از آزاد کردن بنده دانسته‌اند[15] و امام صادق علیه‌السلام آن را از ایمان معرفی فرمودند.[16]

امام علی علیه‌السلام فرمودند:اولین اجری که در قیامت پرداخته می‌شود، پاداش سیراب نمودن تشنه است[17]و امام صادق علیه‌السلام فرمود: هر کس مومنی را سیراب کند خدا از رحیق مختوم به او می‌نوشاند[18] و نیز آن حضرت، سیراب کردن تشنه در جایی که آب وجود دارد را معادل آزاد کردن بنده و اگر آب نباشد معادل زنده کردن یک جان‌دار می‌دانستند.[19]در مقابل، حضرت رسولصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمودند: به من ایمان نیاورده کسی که شب سیر بخوابد اما برادر مسلمان او گرسنه باشد[20] و امام سجاد علیه‌السلام فرمود: هر کس سیر بخوابد و در نزد او مومنی گرسنه باشد، خدای متعال او را به خود وانهاده و هرگز او را نخواهد بخشید.[21]

مصادیق دریافت‌کنندگان اطعام

1.ارحام و عیال.[22]

2.دوستان الهی خود که در راه خدا با آنان دوست هستید[23] و بلکه توصیه شده است بهترین غذای خود را به آنان بدهید.[24]

3.همسایگان:رسول گرامی خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به ابوذر فرمود:هرگاه آبگوشتی پختی آب آن را زیاد کن و در بین همسایه‌ها از آن پخش کن.[25]

4.عموم مومنین غیر از ارحام و دوستان: امام صادق علیه‌السلام فرمود: یک لقمه که به برادر دینی خود برای رضای الهی بدهم نزد من بهتر است از سیر کردن ده فقیر [که مرتبه‌ی آن برادر ایمانی را ندارند][26] و فرمود اطعام مومن چه نیازمند و چه بی‌نیاز دارای ثواب آزاد کردن بنده است.[27]

5. فقرا: چه از ارحام باشند و چه از دوستان و یا عموم مومنین: زیرا امام صادق علیه‌السلام یکی از مکارم ده‌گانه‌ی اخلاقی را غذا دادن به نیازمند معرفی فرمودند.[28] خصوصاً وقتی که نیازمند دارای قرابت باشد و یا دارای ضعفی خاص باشد چون مسکین و یتیم و اسیر که مورد تاکید خاص قرآن کریم و پیامبر اکرم قرار گرفته است.[29]

6.همسفران: زیرا امام علیعلیه‌السلام توصیه می‌فرمودند در سفرها توشه‌ی خود را به همسفران نیز بذل کنید.[30]

7.عزاداران مصیبت‌دیده: زیرا امام صادق علیه‌السلام فرمود شایسته است همسایگان میت تا سه روز برای آنان غذا درست کنند و ببرند. و رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به دختر بزرگوارش فرمود برای خانواده جعفر (شهید طیار در بهشت) غذایی ببرید زیرا حادثه شهادت جعفر آنان را مشغول کرده است.[31]

8.کودکان:اسحق بن طلحه به امر عمویش با چند نفر از دوستان خود به دنبال رسول گرامی خداصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌گردند و وقتی آن حضرت را می‌یابند می‌بینند مشغول خوردن خرما است و آن حضرت با دیدن کودکان، مشتی از خرما به هریک می‌دهند و آن‌ها را نوازش می‌فرمایند.[32]

9.بیماران:زیرا می‌فرمودند هر کس غذای مورد علاقه‌ی بیماری را به او بدهد، خداوند از میوه‌های بهشتی به او می‌خوراند.[33]

10.خادم:زیرا رسول گرامی اسلام فرمودند:هرگاه خادم شما برایتان غذا آورد، او را با خود هم‌غذا کنید و اگر نکردید، قدری از آن به او که تحمل گرما و زحمت پختن آن را بر عهده داشته عطا کنید.[34]

11.حیوانات:زیرا امام باقرعلیه‌السلام فرمود:خداوند سیراب نمودن تشنگان را دوست دارد و هر کس حتی حیوانی را سیراب کند خداوند در قیامت که سایه‌ای وجود ندارد او را زیر سایه‌ی عرش خود قرار می‌دهد.[35]و رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم توصیه می‌فرمودند:حتی اگر سگی هم به غذا خوردن انسان نگاه کرد یا چیزی به او بدهید و یا او را دور کنید[36] و از حال مردی خبر دادند که در بیابانی سگی تشنه می‌یابد که زبان از شدت عطش بر روی زمین می‌مالیده و در چاهی رفته و با کلاه خود آب برایش بالا می‌آورد و خداوند به واسطه‌ی این عمل گناهان او را عفو می‌فرماید.[37]

اقسام اطعام و سقایت

در مصداق‌شناسی پیشین، اطعام از نظر دریافت‌کنندگان مورد مطالعه قرار گرفت و هر یک از گیرندگان مذکور در مصادیق دریافت‌کنندگان، می‌توانند از اقسام اطعام بهره برند جز در مورد کفاره که باید به نیازمندان داده شود:

1.ولیمه: به معنی پختن غذا و دعوت مومنین برای صرف آن که رسول گرامی اسلام در عروسی، تولد فرزند، ختنه کردن فرزند، بازگشتن حاجی از مکه و خرید خانه توصیه می‌فرمودند.[38]

2. عقیقه:که به دستور آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم گوسفندی است که در تولد فرزند سر بریده می‌شود و یک چهارم ران آن به قابله داده می‌شود[39] و بقیه هم صدقه و هدیه [به فقرا و مومنین] داده می‌شود.[40]

3. قربانی: قرآن کریم فرموده است از قربانی‌های حج به فقرا بدهید.[41] پیامبر فرمود: خدای متعال قربانی را تنها برای این قرار داده که فقرایتان را اطعام کنید پس از آن به خانواده و همسایه و دوستان و مومنین و ارحام و فقرا همگی بدهید.[42]

4.هدیه: همانطور که گذشت حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم یکی از مصادیق مصرف عقیقه را هدیه ذکر فرمودند.

5. نفقه: زیرا رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نفقه عیال را از مصادیق اطعام طعام، می‌دانستند.[43]

6.صدقه: که خود دارای مصادیقی متنوع است و وجه اشتراک همه، پرداخت خوراکی به نیازمندان است: مصداق عام آن که دادن غذا به فقرا، مساکین، ایتام و اسیران و هر نیازمند است و گونه‌های خاص آن نیز پرداخت «کفارات»(اطعام نمودن فقرا در اثر برخی گناهان به عنوان کفاره)و پرداخت «حق حصاد»(دادن میوه و محصولات کشاورزی به نیازمندان در هنگام برداشت) است. (‌ «صدقه»)

7.پرستاری از بیمار: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: هر کس غذایی که بیماری به آن تمایل دارد را به او بدهد خداوند از میوه‌های بهشتی به او عطا خواهد فرمود.[44]

8.افطار: زیرا افطار دادن مومن مورد تاکید اولیای اسلام علیهم‌السلام و دارای آثار و ثواب‌های دنیوی و اخروی فراوانی است. (‌ «روزه (آثار و ثواب روزه)»)

9. زکات مال: که امام باقرعلیه‌السلام فرمود زکات در نُه چیز وجود دارد: گندم، جو، خرما، کشمش، طلا، نقره، گاو، شتر و گوسفند.[45]

10.زکات فطریه: که امام رضاعلیه‌السلام فرمود: زکات فطریه بر هر زن و مرد و آزاد و بنده چه کوچک و چه بزرگ از مسلمانان واجب است که گندم یا جو یا خرما یا کشمش [ به نیازمندان] بدهند.[46]

11.حفر چاه: رسول خدا فرمودند: هر کس چاهی یا حوض آبی در صحرایی ایجاد کند، فرشتگان آسمان بر او درود می‌فرستند و در برابر هر انسان یا پرنده یا بهیمه که از آن بنوشد هزار کار نیک قبول شده و ثواب آزاد کردن هزار بنده از فرزندان حضرت اسماعیل و تقدیم هزار قربانی را به او عطا می‌فرماید.

انواع مذکور (غیر از نوع اخیر که اقتضای خاص خود را دارد) در یکی یا هر دو قالب زیر قابل انجام هستند:

1.دعوت به غذا: که همانطور که گذشت، در این مهمانی می‌تواند فقرا یا دوستان یا ارحام یا مطلق مومنین را شرکت داد اما در هر صورت فرد اطعام را در یک تجمع (در منزل خود یا مسجد یا رستوران) انجام می‌دهد. رسول گرامی خداصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم اصحاب خود را به منزل دعوت می‌فرمودند[47]و کسانی را که به دیگران اطعام می‌کنند تا پایان مهمانی خود مشمول صلوات فرشتگان معرفی می‌کردند.[48] («آداب مهمانی»)

2.ارسال غذا: مانند آن‌چه که گذشت که رسول گرامی اسلام توصیه فرموده‌اند غذا به درب منزل همسایه‌ها بدهید.

آثار اطعام و سقایت

امام صادق علیه‌السلام فرمود:هیچ فرشته مقرب و پیامبر مرسلی نمی‌داند اطعام گرسنه چه اندازه اجر و ثواب الهی دارد مگر خدا.[49]

با توجه به مصادیق اطعام و سقایت که ذکر شد، می‌توان گفت آثار خاصی که بر هریک از آن مصادیق مترتب است و در مدخل خاص خود ذکر شده است در مورد اطعام و سقایت نیز وجود دارد؛ اما رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بیانات خاصی در مورد آثار اطعام و سقایت دارند که در این‌جا تنها به این آثار پرداخته می‌شود.گفتنی است به نظر می‌رسد آن‌چه در مورد اطعام در این بخش و کل این نوشتار گفته می‌شود در مورد سقایت نیز وجود دارد:

1. آثار دنیوی: این آثار خود مجموعه‌ای عظیم از فیوضات الهی هستند که با همه‌ی برکت آن‌ها در مقابل عطایای معنوی الهی ناچیز هستند و لذا در یک محور مجتمعاً مورد اشاره قرار می‌گیرند:از نظر رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، اطعام تأثیر فراوان بر افزایش روزی دارد[50]و خانه‌ای که در آن اطعام شود، خیر و برکت به سرعت به سوی آن سرازیر می‌شود[51] و در مورد در امراض لاعلاج می‌فرمودند: قدری نان در کنار خود نهاده و هر نیازمندی وارد شد از ان قدری به او بدهید و بگویید برای فلان بیمار دعا کن که مستجاب می‌شود.[52] ایشان فرمودند سبب بازگشت یوسف و بنیامین اطعام طعام بوده است.[53] بلکه از نظر رسول گرامی اسلام،‌ اطعام حتی برای مشرک هم آثاری در دنیای خود و فرزندانش چون غنای مالی و عزت اجتماعی و ... در بردارد.[54]به عنوان نمونه خدای متعال به رسول گرامی خودصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم دستور داد اسیری که مستحق مرگ بود را به خاطر این‌که اطعام کننده بوده است ببخشد.[55]

2. ثواب اخروی شاد نمودن مسلمان: ایشان فرمودند ثواب ادخال سرور (شاد کردن) مومن نیز در اطعام وجود دارد.[56] که فرمودند برترین عمل نزد خدای متعال است.[57] (‌ «ادخال سرور»)

3.دریافت تحیت فرشتگان: زیرا فرمودند فرشتگان تا زمانی که سفره‌ی اطعام کننده برای اطعام پهن است بر او درود می‌فرستند.[58] که البته این تحیت، متضمن فیضان رحمت و مغفرت و عنایات مادی و معنوی الهی و ترفیع درجات و نیز دفع بلایا است.

4. رسیدن به کمالات معنوی: زیرا آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند:خداوند به واسطه‌ی اطعام کننده‌ی غذا بر ملائکه افتخار می‌کند.[59] و در روایتی عجیب فرمودند تنها علتی که حضرت ابراهیم علیه‌السلام به مقام والای خلّت الهی رسید و خلیل‌الله شد این بوده است که اطعام می‌نموده است و نماز شب می‌خوانده است.[60]و در روایتی عجیب‌تر از آن فرمودند: خدای متعال در روز قیامت به بنده‌ی خود خطاب می‌کند که ای فرزند آدم، من از تو غذا و آب خواستم اما تو به من ندادی و او می‌گوید خدایا من چگونه تو را غذا دهم و حال آن که تو پروردگار [و غذا دهنده‌ی هر پروریده] در تمام خلقتی؟ می فرماید به یاد داری که بنده‌ام فلان شخص از تو غذا و آب خواست و تو به او ندادی؟ اگر او را آب و غذا می‌دادی مرا در کنار او می‌یافتی.[61]که این «یافتن خدای متعال» تعبیری بسیار لطیف و قابل دقت فراوان است.

5.ایجاد رقّت قلب:همانطور که فردی به ایشان از قسادت قلب شکایت نمود و ایشان فرمودند برای نرم نمودن قلب، نیازمندان را غذا بده.[62] که از راه‌کارهای مهم در درمان قسادت قلب است.

6.تطهیر نفس از رذایل متعلق به مال:مانند بخل و حرص؛ همانطور که قرآن کریم از از انسان‌هایی بسیار وارسته یاد می‌کند که با وجود نیازی که به غذای خود داشته‌اند اما آن‌را در راه خدا و صرفاً برای رضای خدا و رسیدن به وجه‌الله به یتیم و مسکین و اسیر می‌بخشند.[63]که از طریق شیعه و سنی نقل است این افراد، اهل‌بیت پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم یعنی امام علی، حضرت فاطمه ، امام حسن و امام حسینعلیهم‌السلام بوده‌اند.که کنیزی به نام فضه نیز در این فضیلت با آنان همراهی کرده است.[64]و امام سجاد علیه‌السلام هنگامی که روزه بودند دستور می‌داد دیگی از آب‌گوش بار نهند و وقت غروب سر بر روی آن کرده و بوی آن را استشمام و سپس همه را در راه خدا به مردم انفاق کرده و خود با نان و خرما افطار می نمودند.[65] صاوات خدا بر او و پدران و فرزندانش.

7.پاک شدن از گناهان: چرا رسول خدا همواره تکرار و تاکید می‌کردند که اطعام غذا، مغفرت الهی را به دنبال دارد.[66] و امام صادق علیه‌السلام فرمود: اطعام گرسنه از اسباب آمرزش گناهان و است.[67] و امام حسین علیه‌السلام فرمود هر کس سه مسلمان را غذا دهد خدا او را می‌بخشد.[68]

8.دور شدن یا نجات از جهنم: زیرا رسول خداصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمودند و هر کس برادر دینی خود را آب و غذا دهد و او را سیر کند، خداوند او را هفت مرحله از آتش جهنم دور می کند که هر مرحله‌اش هفتصد سال است.[69] و اگر کسی غذای مورد علاقه‌ی برادر مسلمانش را به او بدهد، خداوند او را بر آتش جهنم حرام می‌فرماید.[70]و قرآن کریم از گفتگوی بهشتیان و دوزخیان خبر می دهد که دوزخیان از علل جهنمی شدن خود را اطعام ننمودن مسکینان عنوان نمودند.[71] و رسول گرامی اسلام فرمودند یک نفر که مومنی را غذا و آب داده درخواست کمک می‌کند و آن مومن او را شفاعت کرده و نجاتش می‌دهد.نقلی هم هست در محشر که جهنمی ها جدا شدند او را نجات می‌دهد.[72]و امام صادق علیه‌السلام اطعام را در کنار نماز شب و سلام کردن به همه از نجات دهنده‌ها [از بلایا در دنیا و آخرت] معرفی می‌فرمودند.[73] و امام باقر علیه‌السلام فرمود: خداوند سیراب نمودن تشنگان را دوست دارد و هر کس حتی حیوانی را سیراب کند خداوند در قیامت که سایه‌ای وجود ندارد او را زیر سایه‌ی عرش خود قرار می‌دهد.[74]

9. رسیدن به بهشت و تنعم به نعمات بهشتی: پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم .[75] خدا را عبادت کنید، به همه سلام دهید و اطعام طعام کنید و نماز شب بخوانید تا به راحتی و در امنیت وارد بهشت شوید.[76] و فرمودند: هر کس تشنگی مومنی را از او رفع کند خدای متعال از رحیق مختوم به او می‌نوشاند.[77]بلکه فرمودند اطعام مومن گرسنه فرد را از بابی مخصوص که تنها اینان از آن باب وارد می شوند به بهشت می‌رساند.[78] و امام صادق علیه‌السلام فرمود: اطعام گرسنه از اسباب رسیدن به بهشت است.[79] و امام باقر علیه‌السلام فرمود: هر کس مسلمانی را غذا دهد خداوند او را از میوه‌های بهشتی بهره‌مند سازد.[80]

آداب اطعام و سقایت

این آداب بر سه دسته‌اند:

1. اخلاص:زیرا اطعام دیگران در صورتی فضیلت دارد که با قصد قربت و عدم ریا انجام بگیرد.همانطور که پیامبر بزرگوار اسلامصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمودند هر کس یک لقمه شیرینی را بدون چشم‌داشت و یا بدون ترس از او و فقط برای رضای الهی به برادر مسلمان خود بدهد، خداوند حرارت وقوف در روز قیامت [ یا هفتاد بلا در روز قیامت[81]] را از او دور می‌کند[82] و در اطعام، هم صاحب اطعام که دستور آن را داده و هم خانم خانه که پخت و پز نموده و هم خادمی که در مجلس و تهیه مواد لازم خدمت نموده، اجر خواهند برد.[83] که البته باید این افراد هم قصد قربت داشته باشند تا اجر برند. اما اطعامی که برای ذکر خیر مردم باشد را بی‌ارزش می‌دانستند[84] و می‌فرمودند: اطعامی که برای ریا و سُمعه باشد غذایش آتش جهنم در درون آن فرد است که در روز قیامت تا محاسبه‌ی خلق (یا آن شخص) تمام شود.[85]

2.مراعات شرایط عمومی انفاق: خصوصاً تقدیم خانواده‌ و افراد واجب النفقه که مورد تأکید رسول گرامی خدا بوده است[86] و نیز حلال بودن غذا و نوشیدنی که داده می‌شود: زیرا هر انفاق که با مال نامشروع انجام شود، مورد قبول الهی نیست. (‌ «انفاق»)

3. سیر نمودن: امام علی علیه‌السلام فرمود: ‌هرگاه کسی را اطعام نموی او را کاملاً سیر کن.[87]

4. اکرام و احترام دریافت کننده غذا و نوشیدنی:خدای متعال از منت نهادن و اذیت رساندن به کسی که مالی برای او مصرف می‌کنیم نهی فرموده است. پس لازم است با محوریت این دو اصل اطعام انجام شود.[88]

5.اختصاصی نبودن سفره به اغنیا:زیرا امام علی علیه‌السلام عثمان بن حنیف را سرزنش فرمود که چرا بر سفره‌ای می‌روی که فقط اغنیا حضور دارند و فقرا دعوت نشده‌اند.[89]