كلمات كليدي : بيت لحم، مناطق مسيحي فلسطين، شهر هاي مقدس، بيت لحم يهودا، شهر داوود، افراته، زادگاه عيسي
نویسنده : محمد بخارائي (رفايي)
کلمه "بیت لحم" نام شهری کهن در سرزمین فلسطین است. این نام در زبان عبری به شکل בֵּית לֶחֶם (Beit Leḥm و در عبری جدید Beyt Leḥem) می‌باشد که به معنای خانه نان می‌باشد. این نام در یونانی به شکل Βηθλεέμ Bethleém) ) ضبط شده است.
البته در منابع عربی این نام را بَیتُ‌لَحم[1]، بَیت‌لَخم و بِت‌لِحِم و بِت‌لِخِم نیز گفته‌اند.
به هر روی، روشن است که این شهر به سبب شهرت مزارع غلات آن در دورۀ باستان، خانۀ نان خوانده می‌شد[2].
این شهر یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین جوامع مسیحی فلسطینی را در خود جای داده است. بیت لحم همچنین شهرهای "بیت جلا" و "بیت ساهور" و نیز "اردوگاه پناهندگان ایدا و آزا" را شامل می‌باشد.
همچنین این شهر ارزش شایانی برای مسیحیان جهان دارد چرا که بر اساس متون مذهبی مسیحی، شهر بیت‌لحم زادگاه عیسی مسیح است. بیت‌لحم در 8 کیلومتری جنوب غربی بیت‌المقدس و در ناحیه‌ای بسیار حاصلخیز واقع است[3]. بر روی تپه‌های پیرامونی بیت‌لحم درختان بسیاری به چشم می‌خورد و باغهای مشهور به باغ سلیمان در نزدیکی آن واقع است[4].
تاریخچه
قدیمی‌ترین ارجاعات تاریخی به این شهر مربوط به نامه‌های آمارنا[5] (1400قبل میلاد) می‌باشد، زمانی که پادشاه اورشلیم از ارباب خود، پادشاه مصر، برای بازپس گرفتن بیت‌لحم که مورد اختلال و آشوب قرار گرفته بودف درخواست کمک می‌کند.[6] از آنجایی که در این زمان هنوز یهودیان و اعراب به این منطقه وارد نشده بودند، اینگونه گمان می‌رود که مشابهت این نام با نام کنونی این منطقه می‌تواند دلیلی باشد بر اینکه آنجا مسکن کنعانیان بوده است؛ قومی که دارای میراث فرهنگی و زبانی بسیار نزدیکی با اقوامی که بعدها در این منطقه ساکن شدند، بوده‌اند. [7]
در دیگر سو، بسیاری معتقدند پیشینۀ بیت‌لحم به 4 هزارسال می‌رسد[8]. نوشته‌اند که در پایان سدۀ 11ق‌م، داوود در این شهر به دنیا آمد و دوران کودکی خود را به چوپانی گذراند. آن‌گاه توسط سموئل نبی، شاه بنی‌اسرائیل خوانده شد (اول سموئیل، 1، 16: 1، 13). البته شهرت این شهر در حال حاضر، بیش از هر چیز به سبب تولد حضرت عیسی (ع) در آنجاست[9].
ازاین‌رو، نه تنها این شهر، که کل سرزمین فلسطین به عنوان سرزمین مقدس برای مسیحیان محترم است[10].
بیت لحم در کتاب مقدس
در کتاب مقدس نام دیگر این شهر "افراته" است[11] (سفر پیدایش، 35: 19) و آن را ضمناً «بیت‌لحم یهودا» (کتاب‌روت، 1: 1-2؛ اول سموئیل، 17: 12؛ سفر داوران، 17: 7-8) و «شهر داوود» نیز نامیده‌اند (انجیل لوقا، 2: 4، 11) کتاب مقدس عبری، "بیت لحم" را به عنوان شهر داود و مکانی که در آن به عنوان پادشاه اسرائیل تاج‌گذاری نمود و نیز مکانی که او توسط سموئیل[12] تدهین شد معرفی می‌کند. همچنین زمانی که داود در غار آدولام[13] پنهان شده بود، از یکی از چشمه‌های بیت‌لحم بود که سه تن از جنگاورانش برای وی آب آوردند.
در مجموعه‌ی عهد جدید، انجیلهای متی و لوقا "بیت لحم" را به عنوان محل تولد عیسی ناصری معرفی می‌کنند. البته لازم به ذکر است که این شهر امروزه دارای اکثریتی مسلمان است.
تولد عیسی در بیت لحم در عهد قدیم
در عهد قدیم که شامل تورات و کتاب های پیامبران قبل از میلاد می‌باشد، بیش از 300 پیشگویی دربارۀ میلاد و آمدن مسیح بر روی زمین وجود دارد،
اولین پیشگویی مربوط به محل تولد عیسی مسیح می‌باشد. در عهد قدیم چنین آمده که میکای نبی تزدیک به پانصد سال قبل از تولد عیسی اعلام کرده: "ای بیت لحم افراته، هر چند که در یهودا روستای کوچکی بیش نیستی با وجود این از تو کسی برای من ظهور خواهد کرد که از ازل بوده است و او قوم من اسرائیل را رهبری خواهد نمود. " (عهد قدیم: میکا 5:2)
تولد عیسی در بیت لحم در عهد جدید
دو گزارش در عهد جدید، عیسی را متولد بیت لحم معرفی می‌کنند که البته این دو گزارش با یکدیگر متفاوت هستند. بر اساس انجیل لوقا، والدین عیسی در ناصره زندگی می‌کردند اما به علتی که بعضی آن را سرشماری ذکر کرده‌اند به بیت لحم سفر کردند، و عیسی پیش از اینکه آنها به ناصره بازگردند در آنجا به دنیا آمد.[14]
گزارش انجیل متی اینگونه دلالت می‌کند که خانواده عیسی زمانی که او متولد شد در بیت لحم زندگی می‌کردند، و اندکی بعد به ناصره رفتند.[15] متی گزارش می‌دهد که هیرودیس گفت "پادشاه یهودیان" در بیت لحم متولد شده است، و لذا دستور داد که همه کودکان کمتر از دو سال را در شهر و مناطق اطراف بکشند. یوسف، که مسیحیان وی را پدر زمینی عیسی می‌نامند، در رویا از این امر مطلع می‌شود و لذا آنها به مصر فرار می‌کنند و پس از مرگ هیرودیس برمی‌گردند. اما او در رویای دیگری از بازگشت به یهودا منع می‌شود و خانواده را به جلیل می‌برد و سپس برای زندگی به ناصره می‌روند.
بیت لحم ممکن است با کلمه افرات[16] (به معنی حاصلخیز ) که در کتاب مقدس آمده است یکی باشد. مسیحیان کهن، یک آیه در کتاب میکاه (یکی از کتب عهد عتیق) را به عنوان تولد عیسی در بیت لحم تفسیر کرده‌اند.[17] بسیاری از دانشمندان معاصر، این عقیده که عیسی واقعا در بیت لحم متولد شده را مورد سئوال قرار داده‌اند و گزارشهای این دو انجیل از محل تولد عیسی را کنایه از محل اجرای رسالت (و نه محل تولد) دانسته‌اند.[18] مستند این دانشمندان، انجیلهای مرقس و یوحنا هستند که در آنها روایتی در مورد تولد عیسی در بیت لحم و یا حتی کوچکترین اشاره‌ای به این مسأله وجود ندارد، و تنها او را به عنوان ناصری معرفی می‌کنند.[19]
روایتهای قدیمی از تولد عیسی در بیت لحم توسط ژوستین شهید (از آباء کلیسا) تصدیق شده است. او در "مکالمه با تریفو"[20] (155-161) بیان کرده است که خانواده عیسی به غاری بیرون شهر پناه بردند.[21] اوریگنس اسکندرانی، در حدود سال 247، به غاری در شهر بیت لحم اشاره می‌کند که ساکنین محل اعتقاد داشته‌اند محل تولد عیسی بوده است.[22]
یعقوبی از قول مسیحیان می‌نویسد که مریم به هنگام بارداری به بیت‌لحم آمد. همو اضافه می‌کند عده‌ای از مجوسان به بیت لحم آمدند و برفراز سر آنها ستاره‌ای بود که به دنبال آن می‌رفتند تا عیسی (ع) را دیدند و بر او سجده کردند[23]. مطابق انجیل متی آنان گفتند: «ستارۀ او را در مشرق دیده‌ایم و برای پرستش او به اورشلیم آمده‌ایم». (2: 1-11).
رانسیمان خبر می‌دهد که بر سر در کلیسای زادگاه عیسی (ع) نقش این 3 تن مجوس در سدۀ 7 م، وجود داشته است[24].
نخل یاد شده در قرآن مجید که مریم (ع) از خرمای آن تناول کرد در این شهر قرار داشت[25]. ابن‌بطوطه نیز در دیدار خود از بیت‌لحم، از بقایای این نخل خبر داده است[26].
عصر روم و بیزانس
بین سالهای 132- 135 ، این شهر پس از اشغال آن طی آشوب بارکوخبا، توسط رومیان تصرف شد. ساکنین یهودی آن به فرمان هادریانوس[27] اخراج شدند. در زمان حکومت آنها بر بیت لحم، رومیان معبدی را برای آدنیس (شخصیت افسانه‌ای یونانیان) در مکان کلیسای محل تولد عیسی ساختند. این کلیسا در سال 326 زمانی که هلنا، مادر کنستانتین اولین امپراطور بیزانس، از بیت لحم بازدید کرد تجدید بنا شد.[28]
قرون وسطی
در 326م مادر قسطنطین[29]، امپراتور روم پس از دیدار از فلسطین، پسر خود را واداشت تا مکانهایی را که با مولد عیسی(ع) مرتبط است، به صورت زیارتگاه درآورد. کنستانتین نیز در محل زادگاه عیسی(ع) کلیسایی را که در زیبایی و شکوه بی‌همانند بود، بنا نهاد و پس از آن بود که این شهر به صورت یکی از مقدس‌ترین مکانهای مسیحی شهرت یافت. در همین زمان بود که قدیس جروم در این شهر مقیم شد و به ترجمۀ کتاب مقدس از عبری به زبان لاتین پرداخت[30].
بیت‌لحم در طول جنگهای صلیبی
در سال 637، اندکی پس از فتح اورشلیم توسط نیروهای مسلمان، عمر بن الخطاب، دومین خلیفه، تضمین نمود که کلیسای تولد عیسی برای مسیحیان باقی خواهد ماند. در نزدیکی این کلیسا، در محلی که عمر نماز خوانده بود مسجدی ساخته شد این مسجد تا سدۀ 7ق/13م نیز بدون تغییر برجای مانده بود[31][32]
ناصرخسرو در بازدید از این شهر می‌نویسد: "ترسایان... آن را عظیم بزرگ می‌دارند و همیشه قومی آنجا مجاور باشند و زایران بسیار رسند... و ترسایان قربان آنجا کنند و از روم آنجا بسیار آیند"[33].
در حدیث معراج حضرت محمد(ص) نیز از بیت‌لحم نام برده شده است، آنجا که می‌فرماید، جبرئیل ندا داد: "فرود آی و دو رکعت نماز بگزار" که اینجا زادگاه برادرت عیسی است[34]. بدین‌سان، بیت‌لحم نزد مسلمانان نیز پیوسته از تقدس و احترام ویژه‌ای برخوردار بوده است.
در سال 985، "المقدسی" جغرافی‌دان اسلامی از بیت لحم دیدن نموده و به کلیسای بزرگی که در آنجا بوده به عنوان کلیسای قسطنطین[35] که کلیسای بی‌نظیری بوده است اشاره می‌کند.[36]
در سال 1009، در زمان حکومت ششمین خلیفه فاطمیان، الحاکم بامر الله، دستور مبنی بر تخریب کلیسای تولد صادر شد اما حکومت به خاطر واسطه‌گری مسلمانانی که ساکن محل بودند از این کنار منصرف گردید.[37]
بیت لحم در سال 1099 در طی جنگهای صلیبی تصرف شد[38]. آنها بیت لحم را مجهز به استحکامات نیرومندی نمودند و دژی ساختند که یکی از مشهورترین دژهای سرزمین فلسطین است[39] و نیز صومعه‌ای در بخش شمالی کلیسای تولد ساختند. در این زمان کشیش آنجا که دارای عقاید ارتدوکس یونانی بود اخراج و به جای آن کشیش لاتین جایگزین شد. این کار در کریسمس سال 1100 زمانی که "بالدوین اول" اولین پادشاه فرنگی اورشلیم، تاج‌گذاری نمود انجام شد.
در سال 1187، صلاح الدین ایوبی، پادشاه مصر و سوریه، بیت لحم را از اشغال مهاجمان در آورد. کشیش لاتینی از بیت لحم اخراج شد و ارتدوکس یونانی جایگزین شد.[40]
بیت لحم ، اورشلیم و ناصره در ضمن پیمانی که در 1229 میان امپراطور روم "فردریک دوم" و پادشاه ایوبی "الکامل" در عوض آتش‌بس ده‌ساله به مهاجمان واگذار شد. این پیمان در 1239 به پایان رسید و بیت لحم دوباره در 1244 به تصرف مسلمانان درآمد.
قرن نوزدهم
در اوایل سدۀ 13ق/19م مسلمانان حاکم با ارمنیان شهر که در اماکن مذهبی علایقی داشتند، در برابر بیزانسی‌ها پیمان بستند[41]. بیت‌لحم در سده‌های میانه شهری پرجمعیت به شمار می‌آمد و اهمیت بازرگانی داشت. در سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20م، جمعیت شهر رو به کاهش نهاد، زیرا در 1250ق/1834م پس از شورش محلۀ مسلمان‌نشین، بر ضد "ابراهیم پاشا" فرمانروای مصر و قتل‌عام مردم توسط همو، جمعیت مسلمان بیت‌لحم تحلیل رفت[42] و در 1914م، به هنگام آغاز جنگ جهانی اول، بسیاری از مسیحیان شهر به ایالات متحده مهاجرت کردند. در ژوئن 1937 پس از تقسیم سرزمین فلسطین به 3 بخش، ادارۀ مراکز مذهبی به انگلستان واگذار شد[43].
بیت‌لحم در 1319ش/1940م، 7هزار و در 1945م، 820‘8 تن جمعیت داشت که همگی عرب و غالباً به فرقه‌های مختلف مسیحیت وابسته بودند. در این زمان جمعیت مسلمان شهر در اقلیت بود[44]. در 1327ش/1948م پس از اولین جنگ اعراب و اسرائیل، بیت‌لحم جزو خاک اردن به‌شمار می‌آمد، اما پس از جنگ 6روزه (1967م) و اشغال کرانۀ باختری، بیت‌لحم نیز به تصرف اسرائیل درآمد[45]. جمعیت شهر در این زمان بالغ بر شانزده هزار تن گزارش شده است. اینان اعم از مسیحی و مسلمان از لحاظ قومی به خاندانهای مختلفی تعلق داشتند[46]. در میان مردم شهرت دارد که سکنۀ مسیحی بیت‌لحم از بازماندگان صلیبیان هستند که با عربهای بومی درآمیخته‌اند. مسیحیان بیت‌لحم جزو فرقه‌های مختلف، از جمله ارتدکس یونانی، ارمنی و برخی فرقه‌های لاتینی هستند[47].
بیت‌لحم از سدۀ 4م شهر زیارتی مسیحیان بوده است و هنوز جهانگردان بسیاری روزانه از این شهر بازدید می‌کنند. صنایع دستی و یادمانهای مذهبی ساخته شده از صدف و چوب زیتون و شمعهای "متبرک" تولیدی در بیت‌لحم هم، در بازارهای داخلی و نیز جهانی، در میان مسیحیان از شهرت خاصی برخوردار است[48].
آثار باستانی
مهم‌ترین بنای شهر بیت‌لحم، کلیسای مولد عیسی(ع) است. این کلیسا شامل بنای هشت‌گوشی است که بر روی مغارۀ مولد عیسی (ع) بنا شده و به کلیسای رومی چارگوش که به زیبایی و شکوه با مرمر، انواع موزائیک و نقاشیهای دیوار تزیین شده، متصل است. این بنا بارها بازسازی و دگرگون شده است[49]. همچنین بقایای قبرهایی در افرات ـ یا افرانه، بخش جنوبی بیت‌لحم ـ به چشم می‌خورد که به صورت غارهایی در دل کوه حفر شده‌اند. شواهد حاکی از آن است که این قبرها به جامعه‌ای شبانی و نیمه کوچنده تعلق داشته است(مزار، 198). آثاری سفالین از عصر برنز و آهن در ضلع شرقی کلیسای مولد عیسی (ع) و نیز زوبینهایی متعلق به سدۀ 11ق‌م در نزدیکی القدر ـ جنوب بیت‌لحم ـ یافت شده است.[50]
برکه‌های سلیمان که آب شهر به‌طور سنتی از آنها تأمین می‌شد، در جنوب بیت‌لحم واقع‌اند.
قبر راحیل، همسر یعقوب و مادر حضرت یوسف (سفر پیدایش، 35: 19-20)، و همچنین مدفن داوود و سلیمان را نیز در این شهر دانسته‌اند.