كلمات كليدي : زادسپرم، منوچهر، دادستان دينيك، هيربد، دامداد نسك، بندهش، دينكرد، اهونور
نویسنده : محمد رضا نظري
زادسپرم نام یکی از بزرگان زرتشتی است که دستور[1] بزرگ سیرکان (سیرجان) بوده است و در قرن سوم هجری (نهم و دهم میلادی) می‌زیسته است. وی در خانواده‌ای روحانی متولد گردید. پدر وی گُشن جمGušn-Jam شاپوران یا بنا به نقل برخی جوان جم Juwānjam است که با لقب پیشوای به‌دینان از وی یاد شده است.
ظاهراً زادسپرم، برادرانی به نامهای زروان داد، منوچهر و اشاوهیشت داشته است که منوچهر چهره شناخته شده‌تری در میان آنها است. برخی منابع سنتی، زاداسپرم را یکی از نوادگان "آذرباد ماراسپندان"، موبد بلند آوازه‌ی "شاپور دوم" می‌دانند.[2]
زادسپرم مدتی را در سرخس بود و سپس به سیرجان رفت.[3] ظاهراً وی در آنجا نقش یک حکیم الهیاتی را داشته است. « زادسپرم بر مباحث مختلف دینی و اندیشه‌های علمی زمان خود مسلط بوده و در کتاب خود بیش از آنچه بر گفته‌های دیگران تکیه کند، بر دریافت‌های خویش متکی است و غالباً سخن خود را به گفتار پیامبر و دانایان پیشین استوار می‌کند».[4] همچنین می‌توان اندیشه‌های زروانی را در کتابش مشاهده نمود. نویسنده در فصل یکم، بند بیست و هفتم به زروانی می‌پردازد که اورمزد با یاری گرفتن از وی آفرینش متحرک را آفرید.
زادسپرم درباره آسان سازی مراسم تطهیر نظراتی را ارائه داد که با مخالفت مردم سنت‌گرای آن منطقه مواجه شد. آنها نامهای به برادرش منوچهر - نویسنده کتاب دادستان دینیک و نامه‌های منوچهر - که هیربد و رئیس طبقه روحانیون فارس و کرمان بود فرستادند و از زادسپرم شکایت کردند. منوچهر نیز سه نامه با لحنی تند برای او نوشت که از آن در کتابهای پهلوی به نامه های منوچهر یاد شده است که امروزه نیز وجود دارد.
آثار منسوب به زاداسپرم
دو کتاب به نامهای گزیده‌ها و کتاب "مختصری راجع به شمارش گونه‌ها و انواع" را به زاداسپرم منسوب می‌دارند. کتاب دوم شرحی بوده است بر انواع حیوانات که ظاهراً از دام دادنسک برگرفته بوده و امروزه از بین رفته است.[5]
کتاب گزیده‌های او برگرفته از زند اوستای گمشده‌ای است. او در تدوین این کتاب از منابعی همچون دام دادنسک، گاتها، سپند نسک، کتاب پیشینیان و کتابی درباره نماد یَزِشن، استفاده نموده است.[6] در این کتاب تکرار و نقل قولهای گوناگون پیرامون موضوعی خاص کمتر به چشم می‌خورد بخاطر همین موضوع عده‌ای معتقداند که گزیده‌ها تألیف یک نفر بوده است[7]. امروزه سه نسخه از این کتاب در دسترس است نسخه اول به نسخه K35 معروف است و در کتابخانه سلطنتی کپنهاگ نگهدارری می‌شود. نسخه دوم به BK معروف است و احتمالاً از روی نسخه کپنهاگ استنساخ گردیده است. هر دوی این نسخه‌ها ناقص هستند اما نسخه سوم کامل‌تر از دو نسخه اول است و به TD مشهور است.
این کتاب به طور کلی بیانگر خلاصه‌ای فکری و معنوی از بعضی افسانه‌ها، اعتقادات، تشکیلات و دستگاه دینی ساسانی است.[8]
برخی این کتاب را به سه بخش تقسیم نموده‌اند و معتقدند هدف از کتاب توضیح سه دوره تاریخی از ادوار جهان است. مرحله اول مرحله کیهانی، مرحله دوم زندگی زرتشت و مرحله سوم فرشگرد (بازسازی) است.[9]
البته ژینیو و تفضلی این کتاب را به چهار بخش تقسیم نموده‌اند که ما نیز از روش ایشان در توضیح بخش‌های کتاب استفاده می‌کنیم.
بخش اول
بخش اول شامل فصل‌های اول تا سوم پیرامون کیهان شناسی مزدائی و جنبه‌های دیگری از خلقت است. نویسنده در این سه فصل بیشتر از دام داد نسک استفاده کرده است و مطالب این بخش شباهت بسیاری با فصل‌های نخستین کتاب بندهش دارد.[10] در فصل اول به توصیف اهورامزدا و اهریمن پرداخته و سپس آفرینش موجودات به صورت مینوی و گیتی سخن به میان آمده است. در فصل دوم از حمله اهریمن به موجودات هفتگانه آسمان، گیاه، زمین، گاو یکتا آفریده، آب، کیومرث و آتش سخن به میان آمده در فصل سوم به ستیز میان اهورائیان و اهریمنان می‌پردازد و از دریاها و دریاچه‌ها و رودها و کوه‌ها و طبقه بندی گیاهان و جانوران و انواع آنها سخن به میان آمده است.
بخش دوم
بخش دوم کتاب شامل فصل‌های چهارم تا بیست و هشتم است که پیرامون دین زرتشتی است. فصل چهارم درباره آمدن دین در زمان‌های مختلف است که با فصل اول کتاب دینکرد هفتم در کلیات شباهت دارد.[11] از فصل پنجم تا بیست و ششم به پیشامدهای افسانه‌ای در زندگی زرتشت اشاره دارد و بیان می‌دارد که چگونه تلاش‌هائی صورت گرفت تا زرتشت کشته شود و از معجزات او گریز از مرگ سخن به میان آمده است. هم چنین صفات عالی او بر شمرده شده و به گفتگوی وی با اهورامزدا اشاره گردیده است. فصل بیست و هفتم به شرح پنج ویژگی آسرونان (روحانیون) پرداخته و ده اندرز به زرتشتیان می‌دهد. فصل بیست و هشتم درباره سه بخش کتاب اوستای ساسانی است نویسنده این تقسیم را همانند تقسیم اهونور می‌داند. مطالب این بخش با فصل اول کتاب دینکرد هشتم مطابقت دارد و ظاهراً از زند سپندنسک استفاده شده است.[12]
بخش سوم
بخش سوم شامل فصل‌های بیست و نهم تا سی و سوم بخش بسیار جذاب است که درباره اجزای ترکیب کننده انسان است و موضوعات دیگری است . نویسنده در فصل بیست و نهم و سی‌ام بحثی انسان شناسانه را در پیش می‌گیرد و اجزای وابسته به بدن را به تن، جان و روان تقسیم می‌کند. از بعد جسمی انسان، چگونگی انجام وظیفه هریک از اندام‌ها را بررسی می‌نماید همچنین از تجلی اعمال پس از مرگ و مطالب گوناگون دیگر سخن به میان می‌آورد.
فصل بیست و نهم و سی‌ام از اهمیتی ویژه برخوردارند زیرا به مسائل پزشکی دوره ساسانی می‌پردازند و این مطالب در هیچ یک از کتب پهلوی نیامده است.[13] در فصل سی‌ام درباره مردمان سخن به میان می‌آورد گفته شده است که نویسنده در این بخش از کتاب تحت تأثیر فلسفه یونانی مطالب را نگارش کرده است.
در این فصل به موضوع جهان صغیر (انسان) جهان کبیر (گیتی) می‌پردازد و به بیان نظریه باستانی تعدد ارواح می‌پردازد و روح را در سه ساحت بدنی، خارجی و فنا ناپذیر بررسی می‌نماید در فصل بیست و یک به سرنوشت بعد از مرگ اشاره داردو به تجلی اعمال پس از مرگ را به تصویر می‌کشد فصل سی و دوم به صورت کوتاه درباره جم و فریدون و گرشاسب بیان شده است فصل سی و سوم در باره فرشوشتر راد - مشاور گشتاسب - سخن به میان آمده است.
بخش چهارم
بخش چهارم شامل فصل‌های سی و چهارم و سی و پنجم است و درباره آخرت شناسی پایان جهان و نوسازی (فرشگرد) می‌باشد. و متأسفانه به علت افتادگی ناقص مانده است
"وست" برای اولین بار، بیست و پنج فصل از این کتاب را در مجموعه کتابهای مقدس شرق به چاپ رسانید. "موله" نیز قسمتی از فصل چهارم و دهم را به فرانسه ترجمه نموده است. "زنر" در کتاب زروان نیز فصل سی و چهار را به انگلیسی برگردانده است همچنین "بیلی" فصل های بیست و نهم و سی‌ام را که پیرامون مسائل طبی هستند ترجمه نمود.
"کانگا" نیز فصل بیست و هفتم را ترجمه و آوا نگاری کرده است.
مرحوم مهرداد بهار، واژه‌نامه‌ای از آن منتشر ساخت و فصل‌هائی از کتاب را در اساطیر ایران ترجمه نموده است.
جناب آقای محمد تقی راشد محصل نیز در سال 1366 کتاب را ترجمه کرده و یادداشت هائی بر آن نوشته است که در سال 1385 متن پهلوی را به همراه آوا نویسی و نگارش فارسی و یادداشت‌ها و فهرست واژه‌ها آن را تجدید چاپ نموده است. در نهایت مرحوم تفضلی و ژینیو در 1993 ویرایشی کامل از این کتاب صورت دادند بدین گونه که آن را نویسه‌گردانی و رونویسی و ترجمه نمودند و در آخر آن را شرح کرده‌اند.