مدینه در عصر جاهلی و بعثت

كلمات كليدي : تاريخ، يثرب، اوس، خزرج، يهود، بعاث، زراعت

نویسنده : سيد علي اكبر حسيني

ویژگی‌های طبیعی

1/1موقعیت جغرافیایی

شهر یثرب در شمال‌ غربی شبه ‌جزیره عربستان در دشتی هموار واقع است؛ طول جغرافیایی این شهر، 39 درجه و 59 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی آن از خط استوا، 24 درجه و 57 دقیقه شمالی است.[1] این شهر از سطح دریا نیز 597 تا 639متر فاصله دارد.[2]

2/1شرائط آب و هوایی

هوای مدینه به غایت خوب و مطبوع[3] و در آن آب روان وجود دارد؛ آب مورد نیاز مردم مدینه، علاوه بر نزولات آسمانی، از محل حفر چاه‌ها تأمین می‌شود.

3/1کوههای مدینه

نزدیکترین کوه به مدینه، «احد» نام دارد که در شمال مدینه واقع بوده یک فرسخ از شهر فاصله دارد.[4] در گذشته در دامنه این کوه چشمه آبی به نام «مهراس» وجود داشته که در روایات تاریخی آمده است که بخاطر جراحت‌های رسول‌خدا(ص) در واقعه احد و غلبه تشنگی بر ایشان علی(ع) برای ایشان در سپر خود آب از مهراس آوردند؛ اما پیامبر(ص) آن آب را خوش نداشتند و از آن ننوشیدند بلکه خون از چهره بشستند.[5] دیگر کوه این شهر «رضوی» نام دارد.[6]

4/1پوشش گیاهی و جانوری

این شهر به جهت دارا بودن نزولات جوی نسبتاً مناسب و برخورداری از چشمه‌ها و چاه‌های فراوان آب، از پوشش گیاهی و جانوری متنوعی برخوردار است. از دیرباز باغات و نخیلات فراوان در این شهر وجود داشته بعلاوه اینکه حیواناتی چون گاو و گوسفند و شتر و... از مهم‌ترین حیوانات این منطقه بودند.

محدوده جغرافیایی مدینه در گذشته

نقل است این شهر نصف مکه بوده که بواسطه باغ‌ها و نخیلات پیرامون آن پوشیده شده بود.[7] در اینکه یثرب ناحیه‌ای از مدینه بوده یا مدینه ناحیه‌ای از یثرب بین علما اختلاف است.[8] سمهودی در کتابش از یثرب بعنوان ام‌القرای مدینه یاد کرده که حدودش از ناحیه قناة تا جرف و از بوا تا زباله بوده است.[9]

نکته دیگر اینکه یثرب به لحاظ ظاهری شبیه مکه بود نه دیواری داشت و نه بارویی؛ مردم بواسطه رفتن به قلعه‌ها از خود دفاع می‌کردند.[10]

وجه تسمیه یثرب

در علت نام‌گذاری این شهر به نام «یثرب» روایات بسیاری نقل شده که بسیاری از آنان بی‌شباهت به افسانه نیستند؛ عده‌ای معتقدند که یثرب از نام یثرب بن قاینة بن مهلائیل نخستین کسی که بعد از نابودیقوم نوح(ع) و قبل از آمدن اوس و خزرج به مدینه آمده بود گرفته شده است.[11] بعضی هم یثرب را برگرفته از واژه تثریب می‌دانند؛[12] روایات دیگری نیز در علت نام‌گذاری این شهر به این نام نقل شده است.

نام‌های مدینه

اسامی بسیاری برای مدینه در کتب تاریخی نقل شده است که مورخین و جغرافی‌دانان در کتبشان به آن اشاره داشته‌اند گفته شده در تورات ده اسم از مدینه نام برده شده که عبارتند از: «طیبه، طابه، مرحومه، مسکینه، عذراء، جابره، مجبوره، قاصمه و محبوبه»[13] یاقوت حموی نیز در کتابش معجم البلدان به 29 نام از این شهر، اشاره کرده است.[14]

پیشینه تاریخی یثرب

از چگونگی پیدایش یثرب و اولین ساکنان این شهر اطلاع چندانی نداریم، گفته شده اولین ساکنان این شهر قوم صعل و فالج بودند که بعد از طوفان نوح(ع) در این منطقه ساکن شدند.[15] سپس عمالیق ساکن مدینه شدند.[16] مدتی بعد قبیله عبیل بن عوض بن ارم... بن نوح آنان را از این منطقه بیرون راندند و خود ساکن آن‌جا شدند،[17] از آن پس این شهر به نام رئیس این قوم « یثرب بن قاینة بن مهلائیل» یثرب نامیده شد.[18]

عده‌ای هم یهودیان را بعد از اخراج عمالیق، ساکنان اولیه یثرب معرفی کرده‌اند؛ آنان سابقه حضور یهود را در مدینه به عصر موسی(ع) دانستند و گفته‌اند که یهودیان بعد از عمالیق، اولین ساکنان مدینه بوده‌اند.[19]

نقل است که طایفه بنی‌قریظه و برادرانشان بنی‌هذیل و عمرو پسران خزرج بن ضریح و از احفاد هارون بن عمران(ع) اولین یهودیانی بودند که به «مهزور» وارد شدند و در این منطقه فرود آمدند،[20] به دنبال ایشان نضیر بن نحام بن خزرج به این سرزمین آمده و در وادی‌های «مذینب» ساکن شدند و آن‌جا را سرزمین خویش ساختند.[21]

یهودیان در یثرب همواره امارت داشتند تا این‌که سیل ارم باعث پراکندگی اعراب یمن شد. بعد از این واقعه قبایل اوس و خزرج به مدینه آمدند و با یهودیان همسایه شدند. آنان بعد از مدتی پیمان حسن هم‌جواری امضاء کردند؛ اما پس از مدتی بواسطه افزایش سریع جمعیت اوس و خزرج، یهودیان از آنان برخود ترسیدند از این‌رو پیمان شکستند.[22] ظلم و ستم آنان بر اعراب باعث کمک گرفتن آنان از «تبع» شد تا این‌که با حمله «تبع» به یهودیان، سیادت یثرب بدست اوس و خزرج افتاد.[23]

از آن پس یهودیان دژنشینی اختیار کردند و در منطقه‌ای که از یثرب تا خیبر و تا تیماء کشیده می‌شد ساکن شدند و به جهت فراوانی آب این منطقه کشاورزی را پیشه خود ساختند و در کنار آن به تجارت نیزمی‌پرداختند آنان به تجارت خشکبار و آب جو و مشروبات شهره بودند.[24]

ساختار سیاسی - اجتماعی

نظام سیاسی و اجتماعی یثرب نیز به مانند دیگر نقاط شبه‌جزیره عربستان از نظام قبیلگی تبعیت می‌کرد و سه طایفه بزرگ اوس و خزرج و یهود بافت اجتماعی شهر مدینه را تشکیل می‌دادند؛ اما پیوند اجتماعی این گروه‌ها در مدینه همیشه شکننده و متلاطم بود و دائم دچار تغییر می‌شد.

در اواخر دوره جاهلی این شهر بواسطه توطئه‌های یهودیان درگیر جنگ‌های طولانی و خونینی بین دو قبیله اوس و خزرج و هم‌پیمانانشان شده بود.[25] به گونه‌ای که آن‌ها شبانه روز سلاح بر زمین نمی‌نهادند،[26] آخرین جنگ از این سلسله جنگ‌های جاهلی که در میان آن‌ها به وقوع پیوسته بود جنگ «بعاث» بود که در آن اوسی‌ها بر خزرجی‌ها پیروز شدند.[27] این جنگ‌ها موجب کشته شدن بسیاری از اشراف و بزرگان اوس و خزرج شده،[28] آن‌ها را به شدت از پا درآورده بود آن‌ها زیر فشار آن به ستوه آمده بودند و دانستند که اگر همین طور پیش برود نابود خواهند شد.[29] عده‌ای از اهل سنت به نقل از عایشه معتقدند که روز بعاث را خداوند برای رسول‌خدا(ص) قرار داد چرا که در این جنگ بسیاری از اشراف اوس و خزرج که مخالف آن حضرت(ص) بودند کشته شدند و راه برای تبلیغ آن حضرت باز شد.[30]

همان‌گونه که گفته شد بخش دیگری از جامعه مدنی مدینه را یهودیان به خود اختصاص داده بودند، آنان که به امید درک پیامبر آخرالزمان(ص) به این منطقه آمده بودند.[31] یثرب را از مراکز اصلی یهودیان در شبه جزیره عربستان قرار داده بودند. آن‌ها به مرور زمان بواسطه معاشرت بسیار با اعراب رفته رفته رنگ عرب جاهلی به خود گرفتند؛ به طوری که در حیات سیاسی و اجتماعی یهودیان با اعراب جاهلی، غیر از دین، اختلاف چندانی به چشم نمی‌خورد. آن‌ها در اکثر امور هم‌چون اعراب جاهلی بودند و این شاید به جهت تأثیر اعرابی بوده که یهودی شده بودند.^{^[32]} یهودیان از اعراب زن می‌گرفتند و به آن‌ها زن می‌دادند، ‌لباس‌شان را به تن می‌کردند و حتی به رسم اعراب جاهلی، وارد جنگ‌های جاهلی نیز می‌شدند و خون هم‌کیشان خود را به زمین می‌ریختند.^{^[33]} مغرور بودن به اصالت نژادی و آرزوی حکومت بر مردم، آنان را دائماً به تفرقه‌افکنی بین روسای قبایل و دشمن‌ساختن آن‌ها وا می‌داشت؛ چرا که اتحاد اعراب را خطری جدی برای خود می‌پنداشتند.^{^[34]} مبالغه در مفاسد و کارهای زشت و نیز پیمان‌شکنی و ضایع ساختن حقوق مردم از مشخصات اصلی دیگرشان بر شمرده می‌شد.^{^[35]}

یهودیان قبل از ظهور پیامبر(ص) پیوسته، از ظهور پیامبر(ص) خبر می‌دادند و اخبار حضرت را پیوسته در مکه دنبال می‌کردند.^{^[36]} «یهودیان تصور باطلی داشتند که دین آسمانی فقط دین ایشان است و هیچ کس غیر از ایشان، حقی در رسالت و پیامبری ندارد؛ آنان نسبت به اعراب از این لحاظ که بر ایشان همیشه چیره بوده‌اند کینه و عداوت کورکورانه و تقلیدی داشتند، شیفتگی ناپسندشان به امور مادی و حرص زشت ایشان بر زندگی و لوازم آن، مبالغه آن‌ها در مفاسد و کارهای زشت و سود‌هایکلان‌شان از بازرگانی نامشروع و ربا از مشخصه‌های بارز یهودیان مدینه به شمار می‌آمد. به علاوه، آنان مردمی بودند که تقوی نداشتند، سنگدلی و بی‌رحمی و ارتکاب به گناه در همه کارهایشان به چشم می‌خورد...».^{^[37]}

دین مردم یثرب

از لحاظ دینی نیز اوس و خزرج به مانند بیشتر اعراب آن زمان عمومابت‌پرست بودند؛ بت معروف‌شان «منات» نام داشت که بین مکه و مدینه در منطقه «مشلّل» قرار داشت.[38] این بت هم‌واره مورد احترام همه اعراب بوده بت‌پرستان عرب برایش قربانی می‌کردند و هدیه نثارش می‌کردند.[39] اوس و خزرج در نزد این بت حج‌شان را به پایان می‌رساندند و سرشان رامی‌تراشیدند.[40]

ضمن اینکه عده‌ای از اعراب مدینه هم به جهت همسایگی با یهودیان مدینه، آیین یهودی برگزیده بودند.[41]

اوضاع اقتصادی یثرب

طبیعت مدینه منطقه‌ای زراعی است و از این‌رو از گذشته‌های دور اساس درآمد در این شهر بیشتر بر امور کشاورزی بود و زندگی اکثر اهالی یثرب از راه زراعت و باغداری تأمین می‌شد. اهم محصولات مدینه را خرما و انگور تشکیل می‌داد؛ اما نخل‌ منشاء اصلی حیات اقتصادی آن‌ها به شمار می‌آمد که از میوه آن بعنوان غذا و از چوب آن در ساختمان‌ها استفاده می‌شد.[42]

مزارع اهل مدینه بیشتر در نزدیک کوه احد واقع شده بود.[43] در شمال یثرب نیز به برکت چشمه‌های پر آب و فروانی آب درختان نخل و زراعت به عمل می‌آمد در منطقه جوف و نیز مناطق سه‌گانه مهم یثرب یعنی عقیق و بطحان و قناة هم‌چنین در اطراف یثرب به بخاطر وجود چاه‌های پرآب علاوه بر زراعت نخل نیز عمل می‌آمد.[44]

آب در مدینه در سطح کمی از زمین قرار داشت و لذا با کندن چاه به سهولت بدست می‌آمد. در یثرب پیش از اسلام و بعد از اسلام از چاه جهت مصارف زراعی و مصرف شرب استفاده می‌شد، که چاه «رومه» از جمله این چاه‌ها بود که در میان «بنی‌مازن» حفر شده بود.[45] این چاه در شمال مدینه و به فاصله یک ساعت از شهر مدینه قرار داشت قطر دهانه این چاه 4متر و گودی آن12متر بود.[46]

با این حال غالب مردم از وضعیت مالی مناسبی برخوردار نبودند بطوری‌که گفته شده که فقیرتر از مردم یثرب در عربستان وجود ندارد.[47] چرا که علی‌رغم اشتغال بیشتر مردم مدینه به امر زراعت، محصولات زراعی مدینه تکافوی نیاز مردم مدینه را نمی‌کرد از این‌رو مردم مدینه برای جبران مایحتاج خود، مجبور به وارد کردن محصولات زراعی از دیگر نقاط، بخصوص شام بودند.[48] بیشتر زمین‌های حاصل‌خیز و مرغوب مدینه در دست معدودی از اعراب و یهودیان بود از این‌رو ثروتمندان آنان و بخصوص یهودیان جهت تأمین نیاز اقشار کم درآمد مدینه و کسانی که از زمین‌های کمتری بهره‌مند بودند در قبال تأمین مایحتاج‌شان محصولات کشاورزی آنان را قبل از فرا رسیدن زمان برداشت به قیمت نازل پیش خرید می‌کردند و از این راه، سود سرشاری برده، ثروت بر روی ثروت می‌انباشتند. در این معامله‌های ناعادلانه به اقشار کم‌درآمد جامعه فشار زیادی وارد می‌آمد و چه بسا صاحبان زمین‌های کوچک، جهت ادای دیون خود مجبور به تخلیه زمین‌های خود می‌شدند؛ این امر زمینه مشکلات بسیاری می‌شد و حتی جنگ‌هایی را موجب شده بود و گاه کار به تخریب مزارع یکدیگر و از بین بردن محصولات زراعی آن‌ها می‌انجامید. این کار ضعف بنیه اقتصادی این شهر را در مقایسه با شهرهایی چون مکه موجب شده بود.[49]

ساکنین عرب و یهود مدینه در کنار امور زراعی از تجارت نیز غافل نماندند. تجارت در مدینه گرچه در قدرت و انتشار به مانند مکه نبود؛ اما مردم یثرب نیز همانند مردم مکه مردمی تاجر پیشه بودند و این شهر از مراکز عمده تجاری در عربستان به شمار می‌آمد. آن‌ها در سفرهای تجاری خود به یمن و شام، روغن و کشمش وارد مدینه می‌کردند و عطر و مشک از تجار هند و بحرین می‌خریدند؛ شراب و خشکبار و ... نیز از جمله کالاهایی بودند که یهودیان مدینه به روم تجارت می‌کردند.[50]

تجار شام هم قافله‌های خود را با بار گندم و کشمش و روغن راهی بازارهای مدینه می‌کردند، قافله‌های تجاری مکه نیز در سفرهای تجاری خود به یمن بر عبور از مدینه تأکید می‌ورزیدند. اهل مدینه از آن‌ها به خوبی استقبال کرده با این قافله‌ها به داد و ستد می‌پرداختند علاوه براین مردم مدینه هر ساله در بازارهای عکاظ و مجنه و ... حاضر می‌شدند و در آن نیز به تجارت می‌پرداختند.

در این شهر علاوه بر راه‌های تجاری بزرگ، راه تجاری دیگری بین مکه و یثرب برقرار شده بود و مردم این دو شهر در آن‌جا داد و ستد می‌کردند.[51] بازار عمده این شهر «فلج» نام داشت که بازار بنی‌نزار و یمنی‌ها بود.[52] بازار «زباله»[53] و نیز بازار «جسر»[54] در محله بنی‌قینقاع و بازار تازه تأسیس «مزاحم» نیز که ابن حیین در زمان جاهلیت بنا کرد از دیگر بازارهای مدینه به حساب می‌آمدند.[55]

در مدینه نیز به مانند دیگر شهرهای شبه جزیره عربستان پدیده شوم ربا عامل افزایش سرمایه عده‌ای از مرفهین مدینه بخصوص یهودیان را فراهم آورده بود که با ورود اسلام به این شهر و نزول آیات بسیار، رفته رفته بساط این عمل زشت از مدینه برچیده شد.[56]

منابع :

[1]. قره چانلو، حسین؛ حرمین شریفین، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، 1362، ص116.

[2]. العاملی، یوسف رغدا؛ معالم مکه و المدینه بین الماضی و الحاضر، بیروت، دارالمرتضی، چاپ اول، 1997، ص261.

[3]. ابن فقیه، ابو عبدالله احمد بن محمد؛ البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، 1996، ص81.

[4]. حرمین شریفین، پیشین، ص119 .

[5]. واقدی؛ المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ سوم، 1989، ج1، ص249 و ابن هشام؛ السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا، ج2، ص85.

[6]. البلدان، پیشین، ص81.

[7]. مقدسی؛ احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، قاهره، مکتبة مدبولی، چاپ سوم، 1991، ص80.

[8]. معجم البلدان، پیشین، ج5، ص430.

[9]. وفاء الوفا، پیشین، ج4، ص165.

.[10] جواد علی؛المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین و مکتبة النهضة بغداد، چاپ اول، 1970، ص131.

.[11] سمهودی، نورالدین علی سمهودی، نورالدین علی؛ وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 2006، ج1، ص125 و حموی، یاقوت؛ معجم البلدان، بیروت، دارالصادر، چاپ دوم، 1995، ج5، ص430.

.[12] حرمین شریفین، پیشین، ص125.

.[13] صالحی د‌مشقی، محمد بن یوسف؛ سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1414، ج3، ص295 و وفاء الوفاء، پیشین، ج1، ص26.

[14]. معجم البلدان، پیشین، ج5، ص83.

[15]. وفاء الوفاء، پیشین، ج1، ص126 و سبل الهدی، پیشین، ج3، ص282.

[16]. بلاذری؛ انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1996، ج1، ص6 و طبری، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1967، ج1، ص208.

[17]. همان‌ها و ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، 1418، ج1، ص38.

[18]. وفاء الوفاء، پیشین، ج1، ص125.

[19]. تاریخ طبری، پیشین، ص208 و انساب الاشراف، پیشین، ص6 و الطبقات الکبری، پیشین، ص38.

[20]. معجم البلدان، پیشین، ج5، ص234 و وفاء الوفاء، پیشین، ج3، ص212.

[21]. وفاء الوفاء، پیشین، ج3، ص212.

[22]. ابن قتیبه؛ المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، 1992، ص634.

[23]. یعقوبی؛ تاریخ یعقوبی، بیروت، دارالصادر، چاپ دوم، 1988، ج1،ص197 و معجم البلدان، پیشین،ج5، ص85.

[24]. ولفنسون، اسرائیل؛ تاریخ الیهود فی بلاد العرب فی الجاهلیه و صدر الاسلام، مصر، مطبعه اعتماد، 1927، ص158 و المفصل فی تاریخ ...، پیشین، ص536.

[25]. تاریخ یعقوبی، پیشین، ج1، ص681 .

[26]. طبرسی، حسن بن فضل؛ اعلام الوری، تهران، دارالکتب الاسلامیه،ج1، ص136.

[27]. السیرة النبویه، پیشین،ج1، ص555.

[28]. بیهقی،احمد بن حسین ؛دلائل النبوه ،ترجمه محمود مهدوی دامغانی ،تهران،علمی فرهنگی ،1361، ج2، ص421 و ابن‌اثیر؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالصادر- دار بیروت، 1965، ج1، ص680.

[29]. تاریخ یعقوبی، پیشین، ج2، ص37.

[30]. ابن‌کثیر؛ البدایه والنهایه، بیروت، دارالفکر، 1986، ج3، ص148 و دلائل النبوه، پیشین، ج2، ص421.

[31]. وفاء الوفا، پیشین، ج1، ص126.

[32]. المفصل فی تاریخ العرب ...، پیشین، ص 532.

[33]. السیره النبویه، پیشین، ج1، ص540.

[34]. المفصل فی تاریخ العرب ، پیشین، ص 516.

[35]. دلائل النبوه ، پیشین،ج1، ص37.

[36]. همدانی، اسحاق بن محمد؛ سیرت رسول الله، تحقیق اصغر مهدوی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم ،1377، ج1،ص253.

[37]. دلائل النبوه، پیشین ،ص37.

[38]. ابن الکلبی؛الاصنام، تحقیق احمد زکی باشا، قاهره، افست تهران، نشر نو، چاپ دوم، 1364ق، ص13 و السیرة النبویه، پیشین، ج1، ص85 – 86 و معجم البلدان، پیشین، ج5، ص204 و تاریخ الیعقوبی، پیشین، ج1، ص255.

[39]. همانها.

[40]. همانها.

[41]. تاریخ الیقوبی، پیشین، ج1، ص257.

[42]. الندوی، سید علی حسنی؛ السیرة النبویه، دمشق، دار ابن‌کثیر، چاپ دوازدهم، 1425ق، ص266.

[43]. المفصل فی تاریخ ...، پیشین، ص132..

[44]. المفصل فی تاریخ...، پیشین، ج1، ص41.

[45]. انساب الاشراف، پیشین، ج5، ص487 و معجم البلدان، پیشین، ج3، ص104.

[46]. حرمین شریفین، پیشین، ص120.

[47]. احسن التقاسیم، پیشین، ص34.

[48]. الشریف، احمد ابراهیم؛ مکه و المدینه فی الجاهلیه و عهد الرسول، قاهره، دار الفکر العربی، چاپ دوم، ص359.

[49]. همان، ص360.

[50]. المفصل فی تاریخ...، پیشین، ج4، ص141 و مکه و المدینه فی ...، پیشین، ص362.

[51]. همان، ص308.

[52]. همان، ص316.

[53]. وفاء الوفاء، پیشین، ج2، ص257.

[54]. همان.

[55]. همان.

[56]. مکه و المدینه فی ...، پیشین، ص362.