نویسنده: معصومه نعمتی
نگاهی به اندیشه و نظریات رنه دکارت فیلسوف فرانسوی
اشاره: رنه دکارت در 31 مارس 1596 در لاهه فرانسه به دنیا آمد. رنه دکارت فیلسوف و ریاضیدان و فیزیکدان معروف زمان خود بود ولی با این حال دکارت از جمله پایه گذاران فلسفه جدید یا رنسانس شناخته می‌شود. در بیشتر متون فلسفی، فلاسفه قرن هفدهم و هجدم به دو گونه عقل گرا و تجربه گرا تقسیم شده‌اند. بر این منوال رنه دکارت جزء فیلسوفان مکتب عقل گرا محسوب می‌شود.
تحقیقات و نوشته‌های وی بیشتر نتیجه تجربه و تفکرات شخصی وی بود به همین دلیل کمتر از کتب و مطالعات دیگر فیلسوفان و محققان بهره برده بود. از مهم ترین کتاب‌های وی می‌توان به تاملات، فلسفه دکارت، سیر حکمت در اروپا، قواعد هدایت ذهن و کارگاه خرد نام برد. در سال 1641 کتاب معروف خود تاملات را منتشر کرد. در این کتاب دکارت سعی دارد تا انسان ها را به اندیشیدن وا دارد. چند سال بعد از انتشار این کتاب به استهکلم سوئد رفته و در آنجا به ملکه کریستینا درس می‌دهد. سرانجام در سال 1650 در استهکلم چشم از جهان فرو می‌بندد.
نگاهی به کتاب تاملات(meditations): تاملات دکارت به واقع تمهیدی است بسیار خلاقانه برای تشویق خواننده به دنبال کردن پیچ و خم‌های برهان ها و استدلال ها. کتاب فرد را دعوت می‌کند به اینکه خودتان را جای همان «من»ی بگذارید که در متن سخن می‌گوید و از میان مراحل پی در پی تردید و روشن بینی راه باز کنید و پیش بروید. دکارت در تاملات عزم خود جزم می‌کند که ثابت کند میدان معرفتش تا کجا امتداد دارد و چه چیزهایی را می‌تواند بداند. دیدگاه غالب در فرانسه در سال 1640 یعنی زمانی که دکارت تاملات خود را نوشت، دیدگاه آیین کاتولیک بود که از بسیاری جهات با علم سرستیز داشت. دکارت همچنین با سنت فلسفه مدرسی دست و پنجه نرم می‌کرد. سنتی که تمایل داشت مهارت‌های مباحثه و مجادله را برتر از طلب حقیقت بنشاند. به طور کلی این کتاب حاوی حسب حال شش روز تامل از زاویه دید اول شخص است.
شک دکارتی (Cartesian doubt): که در آن برای نیل به مقاصد استدلالی هر عقیده‌ای که درباره آن یقین کامل ندارد خطا پنداشته می‌شود. روش شک مستلزم آن است که همه باورهای سابق خود را نادرست فرض کنیم. تنها باید به چیزی اعتقاد آوریم که کاملاً به درستی آن یقین داریم. کم ترین تردید درباره درستی آن برای کنار نهادنش کفایت می‌کند. یکی از چیزهایی که دکارت عقل گرا را از تجربه گرایان متمایز کرد، تاکید او بر میزان خطا پذیری و قابل اطمینان نبودن حواس به عنوان منشا اطلاعات مربوط به جهان بود. از سوی دیگر، دکارت بر خصلت تعمیم پذیری علم انگشت می‌گذاشت. به نظر می‌رسد روش شک دستوری در خصوص هر چیزی که بتوان در آن تردید روا داشت به شک و شبهه دامن می‌زند، ولی واقعیت چیز دیگری است. دکارت در این باب شک نمی کند که معانی مورد نظرش از کلمات همان هایی است که آخرین باری که آن کلمات را استعمال کرده بود در نظر داشت. با این حال از منظر دکارت این اشکالی جدی نیست و شک دکارتی همچنان شکل جدیدی از شکاکیت باقی می‌ماند.
دوگانه انگاری دکارتی (dualism): اعتقاد دکارت به اینکه می‌تواند از وجود خودش به عنوان اندیشنده بیش از موجودی دارای بدن مطمئن باشد حاکی از جدا سازی ذهن و جسم است. ذهن یا نفس همان دکارت واقعی یا هر کس دیگر است که بدنش ممکن است وجود داشته باشد یا وجود نداشته باشد. ذهن می‌تواند پس از نابودی بدن زنده بماند. این جدایی قاطع میان ذهن و بدن یا روح و جسم به دوگانه انگاری دکارتی مشهور است. یکی از جدی‌ترین اشکالاتی که این نظریه به آن دامن می‌زند تبیین این معناست که تعامل میان ذهنی غیر مادی و بدنی مادی امکان پذیر است. به نظر می‌رسد که صورتی از یگانه انگاری یعنی نظریه ای که می‌گوید فقط یک نوع جوهر دارد در قیاس با نظریه دوگانه انگار واقع بینانه تر است.
دُور دکارتی (Cartesian circle): عنوانی است که گاهی به اشکالی در نظام فکری دکارت اطلاق می‌شود. تصورات واضح و متمایز از آن رو منابع موثق معرفتند که خدایی خیرخواه، خدایی که آدمی را فریب نمی دهد، آنها را عطا می‌کند؛ ولی وجود خدا تنها با اتکا بر معرفت حاصل از تصوراتی واضح و متمایز اثبات می‌شود. بدین قرار دکارت به دور گرفتار آمده است.
نقد و بررسی نظریات: دکارت نخستین کسی نبود که به منظور کشف راه درست وصول به معرفت دست به شکی نظام دار زند. به گفته باترفیلد، پیش از او فرانسیس سانچر در سال 1581 به این کار اقدام کرده بود. اما فیلسوف هوشمندی لازم بود که از این شکاکیت، فلسفه ای نوین و نظام دار بسازد. بنابراین همان طور که خود او خاطر نشان کرده است، به کارگیری روش شک نظام دار از سوی او نه به خاطر شک گرایی، بلکه به منظور رسیدن به یقین است، چرا که دکارت به این نتیجه رسید که در یک چیز نمی توان شک کرد و آن وجود شخص یا ذهن شک کننده است. درباره موجه یا ناموجه بودن این نتیجه گیری بحث‌های فراوانی صورت گرفته است، اما آنچه برای ما اهمیت دارد نحوه استدلال دکارت و ساختاری آن است. یقین مقدماتی و اساسی برای دکارت وجود خود او به مثابه موجودی متفکر یا شک کننده است. و نه بیش از آن. این موجود، ابعاد زمانی یا مکانی ندارد و جسم نیست. زیرا وجود جسم، وجود فضا و ماده، یعنی دنیایی سه بعدی را ایجاب می‌کند که دکارت در این مرحله از برهان خود قائل به وجود چنین دنیایی نیست.
بنابراین عقیده یا یقین دکارت نسبت به وجود خویش به مثابه موجودی متفکر، او را مستقیماً به عقیده مشابهی در باب وجود جهان خارجی هدایت نکرد. چنین باوری فقط از رهگذر اعتقاد به تقدمی منطقی مبنی بر وجود خداوند حاصل می‌شود: «من فکر می‌کنم راهی را کشف کرده‌ام که ما را از تامل درباره خداوند حقیقی... به حصول معرفت نسبت به همه چیزهای دیگر رهنمون خواهد شد.»
به نظر نمی‌آید بیان این مطلب که این انگاره استدلالی نفوذی دیر پا داشته است، خیال پردازی باشد. زیرا اگر خدا از این برهان حذف شود، بدیهی است که در این صورت حرکت از عقیده به وجود خویش برای رسیدن به وجود جهان خارجی دشوارتر خواهد شد، مگر آنکه برهان‌های دیگری جایگزین پیوند ناشی از وجود خدا در برهان دکارتی شود. به این ترتیب خطر جدایی نابهنجار از جهان که همواره در این برهان حضور دارد، بسیار افزایش می‌یابد. به گفته تورگو در میانه قرن هجدهم، دلیل آن که دکارت رادیکالیسم فلسفی خود را از این پیش‌تر نبرد، ترسش از جدا افتادگی بود: «می توان گفت وی از آن تنهایی که برای خود به وجود آورده بود می‌ترسید و قادر به تحمل آن نبود.»
شاید بتوان گفت که در بینش او، عنصر رواقی قبول و تفویض در مقابل جهان به ظاهر رام نشدنی، چنان که باید مورد مداقه قرار نگرفته است، «از آنجا که ما بر هیچ چیز به جز اندیشه هایمان اختیار کامل نداریم»، بهتر است «به جای تلاش برای تغییر جهان، آرزوهای خود را تغییر دهیم.» ما باید به سهم کنونی خویش راضی باشیم، این گونه تقدیر گرایی می‌تواند مبناهای متعددی داشته باشد، اما بین این اندیشه دکارت که ما فقط اندیشه خود را به طور کامل در اختیار داریم، و شکافی که بین عقیده به وجود خویش به عنوان موجودی متفکر، و عقیده به وجود جهان خارج بر جای می‌گذارد، آشکارا نوعی پیوند وجود دارد. در اینجاست که می‌توان یکی از ریشه‌های فلسفی گرایش درونی لیبرالیسم به کناره گیری از فعالیت عمومی و پناه بردن به دنیای خصوصی تامل و انزوا را ردیابی کرد.
دکارت به رغم تقدیر گرایی، بر پیوند میان اندیشه و عمل، و معرفت و قدرت صحه می‌گذاشت. به ادعای او فلسقه جدید بر خلاف فلسفه نظری قرون وسطایی، فلسفه‌ای عملی است. مارکس در جلد اول کتاب سرمایه می‌نویسد: دکارت در تعریف حیوانات به مثابه ماشین صرف، با چشمان عصر کارخانه می‌نگرد. حال آنکه در قرون وسطی حیوانات دست یاران انسان محسوب می‌شدند.«دکارت وجود خود را در مقام موجودی اندیشنده به اثبات رسانده، کل برنامه سازنده او بر دو پایه استوار است: وجود خدایی خیرخواه و این واقعیت که هر آنچه به وضوح و تمایز در می‌یابیم درست است. این پایه ها هر دو به خودی خود بحث انگیزند. با این حال، انتقاد بنیادی تری وجود دارد که غالباً علیه دکارت اظهار می‌شود، و آن اینکه وقتی او در تایید وجود خدا استدلال می‌آورد بر مفهوم تصورات واضح و متمایز تکیه دارد به تعبیر دیگر استدلال او دور است. شماری از هم روزگاران دکارت متذکر شده اند که این اشکال در کنه برنامه دکارت وجود دارد. اشکال مزبور به دور دکارتی معروف شده و نقدی است که جاندار بر کل اهتمام سازنده ای که دکارت در تاملات ورزیده است. دکارت راه مشخصی برای خلاص شدن از آن ندارد مگر اینکه توجیه دیگری برای اعتقادش به وجود خداوند بیاید، یا در غیر این صورت برای اعتقادش به صدق هر آنچه به وضوح و تمایز درک می‌کند توجیهی مستقل پیدا کند.