نادر باتمانقلیچ

كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، باتمانقليچ، كودتاي 28مرداد، امريكا، زاهدي

نویسنده : محمد حسين طوسي

نادر باتمانقلیچ فرزند «ابوالقاسم امین اسلحه» در سال 1298 در تهران متولد شد. پدرش با لقب امین اسلحه، متصدی امور ذخایر ارتش در عصر احمدشاه قاجار بود. وی به تشویق پدرش در شانزده سالگی وارد مدرسه نظام شد و در سال 1305ش موفق به اخذ گواهینامه دیپلم مدرسه نظام در رسته پیاده با رتبه اول شد و گواهینامه خود را از دست رضاشاه گرفت و همزمان در رشته شمشیر بازی نیز مقام اول را کسب کرد.[1]

برای ادامه تحصیل در دانشکده عالی افسری، عازم سوئیس شد و سپس از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل گردید.[2] وی از مهر 1319 تا مهر 1321 دوره دو ساله دانشگاه جنگ را نیز گذراند.

باتمانقلیچ در یکی از ماموریت‌ها که برای خرید اسلحه به چکسلواکی رفته بود، هنگام بازدید از تانک‌های خریداری شده و آزمایش آن‌ها، زیر یکی از تانک‌ها ماند و به شدت زخمی شد که التیام آن چندین سال به طول انجامید و در سال 1331 در اتریش عمل جراحی مجددی بر روی او صورت گرفت.[3]

او با قیافه‌ای نظامی، اطلاعات وسیعی در نظامی‌گری داشت، لذا مورد احترام همه افسران نظام بود.[4]

سرسپردگی به آلمان‌ها

گرایش بیش از حد رضا شاه پهلوی به آلمان‌ها باعث شد تا افسران نظامی نیز علاقه فراوانی به هیتلر و افکار فاشیستی‌اش پیدا کنند. در این میان باتمانقلیچ حتی به تقلید از هیتلر، سبیل هیتلری می‌‌‌گذاشت و سر خود را به صورت آلمانی می‌تراشید.[5]

قوای شوروی و انگلیس در شهریور 1322 تعدادی از افسران و ر‌جال دولتی را به اتهام هم‌کاری با آلمان‌ها و تشکیل ستون پنجم در ایران توقیف و به اراک تبعید کردند، که در این میان نام نادر‌باتمانقلیچ نیز به چشم می‌خورد.[6]

مشاغل:

· در اردیبهشت 1316 به سمت فرمانده هنگ دوم پیاده لشگر دو مرکز در پادگان قصر انتخاب و تا خرداد 1317 در آن سمت خدمت کرد.

· پس از آن تا شهریور 1322 به ریاست ستاد لشگر دوم مرکز رسید و در این تاریخ به ستاد کل ارتش منتقل شد و تا اول فروردین 1326 در آنجا مشغول ادامه خدمت بود.

· وی در سال 1326 به ترتیب سمت‌های فرماندهی تیپ اردبیل، فرماندهی لشگر سه تبریز و ریاست اداره باربری ارتش را به خود اختصاص داد و در سمت اخیر تا اسفند 1328 باقی ماند.

· سرپرست اداره تسلیحات ارتش.

· ریاست دادگاه تجدید نظر ویژه ارتش.

· ریاست اداره صنایع نظامی و بازرس ناحیه پنج وزارت جنگ بود.

· در بیست و هشتم مرداد 1332 به ریاست ستاد ارتش انتخاب گردید.[7]

· در مهرماه 1334 به عنوان سفیر ایران در پاکستان انتخاب شد. [8]

· در سال 1335 به عنوان سفیر ایران در بغداد، ماموریت رسیدگی به پیمان بغداد را آغاز کرد.[9]

· ریاست هیئت نظام ایرانی در پیمان سنتو به مدت 6 سال، که در یک دوره به ریاست شاخه نظامی آن پیمان نیز منصوب شد.[10]

· وزارت کشور در کابینه دکتر اقبال، تا سال 1337. [11]

· آخرین شغل او پیش از پیروزی انقلاب اسلامی استانداری خراسان بود،[12] که با درجه سپهبدی بازنشسته شد.[13]

ارتباط با امریکایی‌ها

· اسناد و مدارکی وجود دارد که بیانگر این است: برخی کودتاگران، در جریان توطئه علیه دولت دکتر مصدق با آمریکایی‌ها نیز دیدار و گفتگوهایی داشته‌اند. در اسناد منتشر شده توسط سازمان سیا به تماس‌های یک سرلشگر ایرانی با طراحان آمریکایی کودتا در فروردین 1332 اشاره شده است که احتمال داده می‌شود که وی سرلشگر باتمانقلیچ باشد. براساس اطلاعات منتشر شده در این ملاقات‌ها هماهنگی تلاش‌های نظامی علیه مصدق مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه آمریکایی‌ها در این زمینه مطرح و بررسی شده است.[14]

· براساس اسناد سازمان سیا پس از این‌که سرهنگ اخوی با سرلشگر زاهدی ملاقات کرد و زاهدی انتخاب سرلشگر باتمانقلیچ را به ریاست ستاد ارتش دولت کودتا پذیرفت، باتمانقلیچ درخواست کرد که برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه با یکی از آمریکایی‌ها به نام کارول ملاقات کند.[15]

کودتای 28 مرداد

وی که از نظامیان مشهور و مقتدر رژیم پهلوی بود و در تثبیت و تحکیم آن رژیم بویژه در سال‌های 1332 نقشی بسزا داشت.

در کتاب «پنج روز رستاخیز ملت ایران» تلاش‌های برخی افسران در ماه‌های قبل از کودتا اشاره می‌کند. این افسران در کودتای بیست و هشتم مرداد، جزو عوامل اصلی به شمار می‌رفتند، که در میان آن‌ها سرلشگر زاهدی در راس قرار داشت و سرلشگر باتمانقلیچ نیز در مرتبه‌ای هم سطح با زاهدی و مورد مشورت افسران دیگر بود. [16]

در این میان برخی جلسات افسران هم قسم علیه دولت مصدق، در خانه سرلشگر باتمانقلیچ برگزار می‌شد.[17]

در ساعات پایانی بعد از ظهر بیست و چهارم مرداد، باتمانقلیچ در دیداری که با زاهدی انجام داد مقرر شد که باتمانقلیچ نیم ساعت پس از ماموریت سرهنگ نصیری برای ابلاغ حکم خود به عنوان ریاست ستاد ارتش راهی ستاد شود.[18]

هر چند باتمانقلیچ در روزهای بیست و ششم، بیست و هفتم مرداد دستگیر و مورد بازجویی قرار گرفت؛ ولی با تکیه بر این امر که «من یک سرباز و مجری امر هستم» از پاسخ به سوال‌های بازجو طفره رفت و به جای پاسخ دادن به سوالها به ذکر سوابق خدمتی خود پرداخت.[19]

قرار بود که در روزهای آینده بازجویی مجددی از وی صورت گیرد که تحولات به گونه‌ای دیگر رقم خورد و این کار تا پیروزی انقلاب اسلامی به تعویق افتاد. سرگرد اسماعیل علمیه در خاطرات خود در مورد بازجویی از باتمانقلیچ می‌گوید که وی اصولا حاضر به دادن بازجویی نبود و فقط به شرح خدماتش می‌پرداخت.

سرگرد علمیه می‌افزاید: «در اظهارات شفاهی که به اینجانب ضمن دلسوزی از وضع کشور و نمک‌نشناسی دکتر مصدق می‌کرد اظهار داشت وقتی پا روی دم گربه بگذارند، پنجول می‌‌کشد؛ ولی باز می‌گفت که من وارد عملیات نشدم.[20]

کودتاگران در روز بیست و هشتم مرداد موفق به ساقط کردن دولت مصدق شدند و در ساعات بعد‌ از ظهر بیست و هشتم مرداد باتمانقلیچ به همراه سایر افسران بازداشت شده از زندان خارج شدند. باتمانقلیچ روی دوش افسران و افراد غیرنظامی به محل کار آینده‌اش در ستاد ارتش انتقال یافت.[21]

او در فاصله سال 1332 تا 1357 به مناسبت‌های مختلف، از جمله سالگردهای کودتا با کمال افتخار و با آب و تاب تمام کودتا را همچون سایر کودتاگران «قیام ملی» و «رستاخیز ملی» قلمداد کرده و به شرح جزئیات دخالتها و نقش خود در آن پرداخته است.

محمدرضا پهلوی سه روز پس از کودتای بیست و هشتم مرداد تصمیم گرفت از ایتالیا به ایران بازگردد. او در ساعت 15/11 وارد فرودگاه مهرآباد تهران شد. نادر باتمانقلیچ که قبل از آمدن او، پیامی به ایتالیا مخابره کرده بود و خبر پیروزی کودتاچیان را به محمدرضا رسانده بود.[22]

در تهران نیز اولین کسی بود که از محمدرضا پهلوی استقبال و پیام تبریک خود را قرائت کرد. باتمانقلیچ در خاطراتش در این زمینه می‌گوید: «موقعی که هواپیمای اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به زمین نشست من این افتخار را داشتم و نصیبم شد که اولین فردی باشم که به پیشگاه مبارک اعلیحضرت گزارش بدهم که مملکت در کمال امن و اتفاق قابل عرض نیست که به شرف عرض همایونی برسد و اعلیحضرت همایون شاهنشاهی اظهار تفقد و عنایت فرمودند.»[23]

از این پس نام باتمانقلیچ بعد از محمدرضا شاه و سرلشگر زاهدی، برسر زبانها بود و او در تمام مراسم مهم حضور و شرکت داشت.

مدالهای افتخار

نادر باتمانقلیچ پس از کودتا 28 مرداد مفتخر به دریافت نشان‌های متعدد از نوع عالی آن و ترفیع درجه و ... گردید، هر چند در اعترافاتش همه این مدال‌ها را رد می‌کند.

· در تاریخ دهم شهریور 1332 به دلیل خدماتش در جریان کودتا از محمدرضا پهلوی یک قطعه نشان درجه یک همایونی گرفت.[24]

· نشان درجه یک رستاخیز را نیز که ویژه عوامل اصلی کودتا بود، دریافت کرد.[25]

· محمدرضا پهلوی و ثریا با ارسال پیام‌های جداگانه از وی و اقداماتش تقدیر کردند.[26]

· در تاریخ هفتم تیر 1334 نشان لژیون مریت را که به افسران ارشد عامل کودتای بیست و هشتم مرداد تعلق گرفته بود دریافت کرد.(مریت نشان فرماندهی در ارتش آمریکا می‌باشد.[27]

درگذشت

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1358، نادر باتمانقلیچ دستگیر شد. وی در بیست و نهم آذر 1359 به حکم شعبه اول دادگاه انقلاب اسلامی تهران با اتهاماتی از قبیل وابستگی به رژیم پهلوی و تلاش در جهت استحکام آن و به ویژه ایفای نقش در کودتاهای بیست و پنجم، بیست و هشتم مرداد 1332 و اتهامات دیگر ابتدا به اعدام محکوم شد؛ ولی نهایتا با یک درجه تخفیف به حبس ابد محکوم گردید.[28]

سرلشگر باتمانقلیچ در روز هیجدهم اردیبهشت سال 1361 به فرمان امام خمینی(ره) عفو شد.[29] و عاقبت در سال 1370 در آمریکا درگذشت.[30]