كلمات كليدي : ، حمص، جيش العُسرة، غزوه ، پيامبر (ص)، شام، حجاز، هرقل، جهاد، صحابه، روم، خالدبن وليد، اُكيدربن عبدالملك، دومة الجندل، علي (ع)، حديث منزلت
نویسنده : کاظم موسوی بجنوردی (زیر نظر)
تبوک واپسین غزوۀ پیامبر (ص) در سال 9 ق/630م می‌باشد؛ بازرگانانی که از شام به سرزمین حجاز وارد می‌شدند، به مسلمانان خبر دادند که هرقل (هراکلیوس)، امپراتور روم شرقی، سپاهی عظیم برای جنگ با مسلمانان و حمله به مدینه گرد آورده، و اعراب نصرانی سر حداتِ شام را نیز با خود همراه کرده، در «حمص» فرود آمده است.
پیامبر (ص) بی‌درنگ به تدارک سپاه پرداخت و مسلمانان را به جهاد با رومیان برانگیخت.
حتی شماری از اصحاب را برای گردآوری نیرو، به نزد قبایل دیگر نقاط گسیل داشته مسلمانان را تشویق فرمود تا از اموال خود، سپاه را تجهیز کنند.
پاره‌ای شرایط خاص مانند گرمای سخت و اوضاع نامساعد اقتصادی برخی از اصحاب، بر دشواری‌ها می‌افزود؛ چنان‌که سپاه مسلمانان را در این غزوه «جیش العُسرة» خوانده‌اند. افزون بر این، فعالیت گروهی از اهل مدینه که به ایشان منافق گفته می‌شد، در دل‌سردی مسلمانان تأثیر داشت.
با این همه، سپاه انبوهی که از مسلمانان فراهم آمد، در اوایل رجب مرزهای روم در شمال شبه جزیره به راه افتاد چون پیامبر (ص) و سپاهیان اسلام به تبوک رسیدند، اثری از رومیان دیده نشد و مسلمانان پس از چند روز درنگ، به مدینه بازگشتند.
غزوۀ تبوک دستاوردهایی برای مسلمانان به دنبال داشت: خالدبن ولید به فرمان پیامبر (ص)، اُکیدربن عبدالملک، فرمان‌روای مسیحی دومة الجندل را پس از اندکی جنگ و گریز به مدینه آورد و پیامبر (ص) با وی به شرط پرداخت جزیه پیمان صلح بست. هم‌چنین با اهالی اذرح و جربا و ایله نیز پیمان‌های مشابهی منعقد گردید.
بنابر روایات، امام علی بن ابی‌طالب (ع) که در همۀ غزوه‌ها حضور داشت، در این غزوه به فرمان پیامبر (ص) در مدینه جانشین آن حضرت بود و این موضوع، موجب گفت و گوهایی در میان منافقان گردید، چندان که امام (ع) بی‌درنگ سلاح بر گرفت و در میانۀ راه به سپاه پیامبر (ص) پیوست؛ اما پیامبر (ص) به آن حضرت فرمود:
« آیا نمی‌خواهی برای من، هم‌چون هارونبرای موسی باشی؟ »
و امام (ع) به مدینه بازگشت. این سخن که بعدها به «حدیث منزلت» شهرت یافت. از جمله مناقب امام علی (ع) است و یکی از ادلۀ حقانیت خلافت بلافصل آن حضرت پس از پیامبر (ص) شمرده می‌شود.
این غزوه هم‌چنین چهرۀ منافقان را برای مسلمانان آشکارتر کرد؛ از جمله توطئۀ شماری از ایشان را که از جمله صحابه بزرگ پنداشته می‌شوند، در سوء قصد نسبت به جان پیامبر (ص) با هوشیاری برخی از اصحاب و الهام الهی ناکام ماند.