مقدمه
قرآن کریم چشمه فیاضی است که هدفی جز تربیت وهدایت انسانهاورهنمون ساختن کاروان بشری به سرمنزل سعادت دنبال نمی کند.اهمیت تشکیل خانواده وشئون واصول مربوط به آن در دین اسلام واضح تر است از آنکه نیازی به اثبات داشته باشد وهمین اهمیت هم باعث شده است که خداوند جلّ شأنه در قرآن جملاتی نهایی وسازنده ترین مطالب را مطرح نمایند.قرآن به عنوان منبع اصلی ولا یزال دین مبین اسلام؛برکارکرد انسانی واجتماعی خانواده توجه داشته ودستوراتی نجات بخش وروشنگر در این باره فرود آورده است
به جهت اهمیت وتأثیری که این نهاد مقدس در رسیدن به اهداف عالیه انسانی در جوامع بشری دارد.از دیر باز مورد توجه جامعه شناسان واندیشمندان قرار گرفته وتألیفات زیادی نیز در این زمینه انجام شده است که از آن جمله کتاب خانواده در قرآن تألیف احمد بهشتی؛کانون مهرورزی تألیف عباس پسندیده ودینداری ورضامندی خانوادگی تألیف مجتبی حیدری می باشد.
امروزه اختلال در نظام مقدس خانواده وبی اعتنایی به اصول ضروری وارزشهای آن است که پایه های اصلی زندگی را به تباهی کشیده ومهمترین عامل در ارتکاب رفتارهای هنجار شکن قلمداد شده است.
در این مقاله تلاش شده است که با معرفی الگوها واسوه هایی که در قرآن به عنوان خانواده های برتر شناخته شده اند .راهی را در پیش روی خانواده قرار دهد تا این نهاد مقدس بتوانند از به تباهی کشیده شدن فرزندان وبه تبع آن جامعه جلوگیری نماید.
جایگاه خانواده در اسلام
خانواده در اسلام کانون عبودیت پروردگار است واسلام اساس خانواده را بر مودت ورحمت می داند وبرحفظ وتشکیل آن تأکید زیادی دارد.مثلاً در این آیه 32 سوره مبارکه نور در مورد اهمیت تشکیل خانواده می فرماید«وانکحوا الأیامی منکم والصالحین من عبادکم وامائکم إن یکونوا فقراءَ یغنهم الله من فضله والله واسع علیم»
در محیط خانواده ؛فرزند نیاز تکوینی ومستقیم خود را به پدر ومادر تأمین می کند وزن وشوهر نیاز جنسی وعاطفی خود را به وسیله یکدیگر برطرف می کنند.
اسلام برای خانواده از ابتدای تشکیل آن برنامه ویژه ای دارد .نحوه معاشرت اعضای خانواده؛روابط والدین وفرزندان هریک دستورات خاصی دارد.
از دید اسلام اساس زندگی خانوادگی برمحبت وعشق بنا شده است.خدواند در قرآن در آیه 21 سوره مبارکه روم می فرماید:
« ومن ایاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها وجعل بینکم موده ورحمه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون»
واز نشانه هی او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا درکنار انان آرامش یابید؛ومیانتان مودت ورحمت قرار داد در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند.
هدف خداوند از بیان آیه این است که میان دو همسر مودت ومهر ومحبت برقرار باشد ودر کنار هم احساس آرامش کنند .بنابراین اصل در زندگی خانوادگی وجود فضایی آرام ومحبت آمیز است .زن وشوهر باید سعی کنند که در محیط خانواده؛میان اعضاءآرامش به وجود آید وروز به روز ؛عواطف ومحبتشان به هم بیش تر شود.
الگوهای خانواده در قرآن
اسلام در روش تربیتی خود ؛انسانها را به الگوها ونمونه هاتی برتر توجه می دهد.در واقع تأثیر الگوها در ساخته شدن فرد وجامعه برکسی پوشیده نیست وهر خانوداه ای که می تواند برای ایجاد آرامش وموفقیت در زندگی به این الگوها ونمونه ها توجه ویژه داشته باشد. که یک نمونه از خانواده ای برتر در قرآن خاندان حضرت ابراهیم(ع)است.
خداوند در آیه33و34سوره مبارکه آل عمران به برگزیده بودن این خاندان اشاره فرموده است.
«انّ الله اصطفی آدم ونوحا وال ابراهیم وال عمران علی العالمین *ذریه بعضها من بعض والله سمیع علیم»
خداوند آدم ابوالبشر ونوح آل ابراهیم وآل عمران را برجهانیان برتری داد.خاندان ودودمانی که برخی از برخی دیگر نشأت گرفته وبا هم دارای پیوند وارتباط بودند وخداوند شنوای دانا است.
ودر آیه 72 سوره مبارکه انبیاء«ووهبنا له اسحق ویعقوب نافله وکلا جعلنا صالحین»به یکی از مهمترین مواهب خدا به ابراهیم(ع)که داشتن فرزندی صالح ونسلی برومند وشایسته است اشاره کرده و می فرماید:ما به او اسحاق را بخشیدیم ویعقوب فرزند اسحاق را به او افزودیم وهمه آنها را مردانی صالح وشایسته ومفید قرار دادیم.
یک نمونه دیگر از خانواده های برتر در قرآن کریم خاندان حضرت مریم(س)است که قرآن از این خاندان به عنوان آل عمران یاد می کند.حضرت مریم وپدر ومادرش یکی از خانواده ای برگزیده وبرتر به جهانیان معرفی شده اند. آن حضرت دست پرورده مادری است که طبق آیه 35 سوره مبارکه آل عمران«اذ قالت امرات عمران رب انی نذرت لک ما فی بطنی محررا فتقبل منی انک انت السمیع العلیم»فرزند خودرا به پناه خدا سپرد وخدمتگزار صومعه قرار داد.پس پروردگارش اورابا حسن قبول پذیرا شد واورا به تربیتی نیکو پرورش داد.
ومادر فرزندی است که خداوند بشارت داد که در دنیا وآخرت آبرومند واز مقربان در گاه خداوند باشد وبا خلق در گهواره سخن گوید«اذ قالت الملائکه یا مریم ان الله یبشرک بکلمه منه اسمه المسیح عیسی ابن مریم وجیها فی الدنیا والاخره ومن المقربین*ویکلم الناس فی المهد وکهلا ومن الصالحین» (آل عمران/45-46
برترین الگوی خانواده دراسلام
اسلام اهل بیت پیامبر اکرم را به عنوان نمونه ی کامل از خانواده برتر معرفی وصلاحیت الگویی آن را بای جهانیان امضاء کرده است.
خداوند سبحان در آیه 33سوره مبارکه احزاب این خانواده را از هرگونه رجس وپلیدی مبرا دانسته است.«انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیرا»
آیه مباهله هم در باره اعضای این خانواده نازل شده وعظمت معنوی وعرفانی آنان را به نمایش گذاشته است.
این خانواده از پیوند ملکوتی حضرت علی(علیه السلام )وفاطمه(سلام علیها)تشکیل شده که آن دو مصداق اتم انسان کامل هستند.طبق گفته پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله)این دو کفو وهمتای همدیگر هستند وپیوند آن دو در آسمانها ونزد عرشیان برقرار شد ودر جمع زمینیان تحقق عینی یافت.پیامبر همچنین این خاندان را اسوه والگوی امت خویش خوانده وفرمود:زندگی علی(علیه السلام) وفاطمه(سلام علیها)سراسر الگوست؛همسر داری علی؛مدیریت اودر خانه وخانواده؛شوهر داری فاطمه؛خانه داری وتربیت فرزند او در عالم نظیر ندارد وتا قیامت برای جهانیان نور افشانی می کند.
خانواده کانون عبودیت پروردگار
اصلی ترین کار برای تحول وارتقای فرهنگی جامعه ارتقای فرهنگ دینی در خانواده است.دین مبین اسلام,به عنوان برنامه ای جامع ومدون؛دستورهای دقیق ومنظمی را برای سعادت دنیوی واخروی انسانها ارائه کرده است. که یکی از عمده ترین دستورهای اسلام برای پیروان خود مداومت بریاد خداوند متعال است.از نظر اسلام وقرآن ؛یاد خدا آرامش بخش دل ها وتأمین کننده بهداشت روانی است.«الا بذکرالله تطمئن القلوب»(الرعد /28)آگاه باشید که با یاد خدا دلها آرام می گیرد.
اولیای دین هم ؛با توجه به اهمیت خانواده در حیات انسانی مطالب ارزشمندی رابیان نموده اند که توجه به قرآن واحادیثی که از ائمه به ما رسیده است تضمین کننده موفقیت وکامیابی خانواده می باشد.
مطالعه منابع دینی نشان می دهد که محور واساس پایداری خانواده ورضایت زناشویی در گروه مودت ورحمت میان همسران است که از آن به عنوان حسن خلق تعبیر می شود.
پس با این مقدمه به بیان اولین وبژگی خانواده های قرآنی که همان اخلاق خوش (نیکو)است می پردازیم ودر مباحث بعدی به ویژگیهای دیگر می پردازیم.
خوش اخلاقی ومودت
زن وشوهر به خاطر خود وفرزندانشان لازم است یک سلسله مسائل اخلاقی را که قرآن مجید وروایات برآن تأکید دارند را رعایت کنند.
همسران به خاط معاشرت نزدیکی که باهم دارند بیش از همه نیاز مند رعایت این اصل مهم یعنی خوش خلقی وپرهیز از بدخلقی هستند خانواده ای که افراد ان با روی خوش وگشاده با یکدیگر برخورد می نمایند؛با نشاط .وپر انرژی است.در رابطه با آراسته بودن به حسنات اخلاقی در منابع اسلامی بسیاری از آیات وروایات مردان را به خوش اخلاقی با همسرانشان فرا می خوانند.قرآن کریم در آیه 19سوره مبارکه نساء به مردان دستور می دهد با همسران خود به طور شایسته رفتار کنند.
عاشروهن بالمعروف:با همسران خودبه شایستگی ونیکویی معاشرت نمایید.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)نیز فرمود:خیرکم خیرکم لأهله وأنا خیرکم لأهلی (
وسائل الشيعة، ج20، ص: 171 ح 25337)
بهترین شما کسی است که برای خانواده خود بهترین است ومن بهترین افراد برای خانواده هستم.
برهمین اساس بود که امام صادق(علیه اسلام)در مورد حسن خلق وابراز عشق وعلاقه پیامبران می فرمایند: من اخلاق الانبیاءحب نساء از اخلاق پیامبران(علیهم اسلام) دوست داشتن زنان است.
انس در باره شخص رسول خدا می گوید:ایشان با خانواده اش مهربان وبلکه مهربان ترین مردم نسبت به فرزندان وخانواده بود.همچنین طبق روایتی از انس زمانیکه از عایشه پرسیدن اخلاق پیامبر با خانواده اش چگونه بود ؟گفت:نیک خوترین مردمان بود .نه دشنام می داد ونه بد زبانی می کرد ونه اهل هیاهو به راه انداختن در کوچه وبازار بود ونه بدی را به جبران می کرد؛بلکه می بخشید وگذشت می کرد.
مدارا وگذشت
یکی دیگر از ویژگیهای خانواده هایی که قرآن را الگو واسوه خود قرار داده اند عفو وگذشت در مقابل اشتباه وخطاهایی است که خواسته یا ناخواسته از دوطرف سر می زند.زن امکان دارد در مسئله خانه داری؛پخت وپز؛رعایت حق شوهر دچار خطا گردد؛مرد نیز ممکن است در رفتار وکردار؛اخلاق وروش دچار اشتباه شود که همه این اشتباهات قابل گذشت واغماض است.در آموزه های دینی واسلامی برمدارا وگذشت وصبر تأکید فراوان شده است.
که به فرموده قرآن مجید عفو وگذشت از موارداحسان؛آراسته به احسان محبوب خدااست
«والعافین عن الناس ولله یحب المحسنین» آل عمران/134
در روایات فراوانی نیز برگذشت ومدارا کردن همسران در مقابل اشتباهات وبد خلقی یکدیگر تأکید شده است.پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)در باره صبر بربدخلقی زن وتحمل او می فرماید:
(من صبر علی خُلق امراة سیة الخلق واحتسب فی ذلک الأجر أعطاه الله ثواب الشاکرین فی الآخرة(
بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج73، ص: 335 )
کسی که برای نیل به پاداش الهی براخلاق بد همسرخود صبر کند ؛خداوند ثواب شاکران را به او عطا خواهد کرد.
امام باقر(علیه السلام)در توصیه زنان به صبر براذیت های شوهر می فرماید:
(جهاد المراة أن تصبر علی ما تری من أذی زوجها وغیرته(
)مكارم الأخلاق، ص: 215 (
جهاد زن آن است که برآزارهای شوهر وغیرت ورزی بی مورد او صبر کند.
براساس همین آیات وروایات است که عفو محبوب خدا؛واجرعفو کننده برخدا است.مرد وزن اگر درهنگام خطا عفو وگذشت را شیوه رفتاری خود قرار دهند ومدتی این رفتار نیک را تمرین کنند پس از اندک زمانی به این صفت ملکوتی آراسته خواهند شد ودر پرتو همین آیات وروایات زندگی شیرین وموفقی خواهند داشت.
تربیت نسل توحیدی
از تکالیف والدین ؛کوشش در رشد وپرورش استعدادها ی کودک در حد امکان وتوانایی ؛مراقبت در رفتار وکردار خود درجایگاه الگوی کودک؛اعمال نفوذ در طفل برای یافتن کرامت نفس است.برای رسیدن به این اهداف خانواده باید مرکز آموزش اخلاق؛دفاع از حق وپرهیز از غرور بیجا باشد.چرا که که کودک بیشتر وقت خود رادرخانه می گذراند.از این رو مسایل بیشتری را به وِیژه در جنبه های اخلاقی ورفتاری می آموزد.
فرزندان در خانواده هایی که قرآن وآموزه های آن را الگوی خود قرار داده اند.مورد تکریم واحترام قرار گرفته وبا شخصیت بار می آیند؛به سئوالات آنها به صورت منطقی ومتناسب با میزان درک وفهم آنها پاسخ داده می شود ؛شجاع بار می آیند.
در این گونه خانواده ها پدر ومادر بی جهت بین فرزندانش فرق نمی گذارند واز این طریق حس حسادت وکینه توزی که یکی از رذایل اخلاقی است را از بین برده وحس عدالت پروری را تقویت می کنند.
در سخنی ؛امیر مؤمنان امام علی(ع) به فرزندگرا میش امام حسن(علیه السلام)فرمود:
(وانما قلب الحدث کالارض الخالیه ما القی فیها من شیء قبلته(
(بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج1، ص: 223 ح 12)
قلب کودکان چونان زمین کاشته نشده آمادگی پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود.
نتیجه گیری
با مطالعات انجام شده روشن شد که خانواده پایدارترین واساسی ترین نهاد انسانی است که با تأسی از الگوها ونمونه هایی که دین اسلام در کتاب خود قرآن از آنها یاد کرده می تواند سعادت وبهروزی را نصیب زندگی خود وجامعه کند وبتواند بهترین عواملی که باعث موفقیت وسعادتمندی خانواده می شود را در زندگی خود پیاده کند واز این طریق جامعه را از هرگونه پلیدی ورجس پاک کند.
منابع
قرآن کریم
تفسیر نمونه جلد2؛آیت الله مکارم شیرازی
اخلاق در قرآن،محمد حسین اسکندری؛انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره(
نظام خانواده در اسلام؛استاد حسین انصاریان؛انتشارات ام ابیها
کانون مهر ورزی؛عباس پسندیده؛انتشارات مرکز امور زنان وخانواده نهاد ریاست جمهوری
دینداری ورضا مندی خانوادگی؛مجتبی حیدری؛انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)
womenhc.com