رهیافتی به کتاب نقش عایشه در اسلام
پرده برداشتن از حقایق تاریخی، هنر علامه عسکری است. علامه عسکری می‌کوشد نقش افراد را در تاریخ اسلام با ذکر منابع آن بررسی کند و در این راه، کوشش او بر این است که با نقد منصفانه و دفاع واقع‌بینانه، ذهن خوانده را به درنگ بیشتر وا دارد. از جمله کوشش‌های او در این عرصه کتاب نقش عایشه در تاریخ اسلام است. این کتاب بارها تجدید چاپ شده و به زبان‌های دیگر ترجمه شده است.
انگیزه نویسنده از چاپ این کتاب چه بوده است؟ نویسنده در مقدمه کتاب می‌گوید بسیاری از محققان احادیث شریف پیامبر اسلام(ص) از دیرباز متوجه شده‌انده که بین پاره‌ای از احادیث رسول خدا(ص) با یکدیگر یا بین آن‌ها و آیات کتاب الاهی اختلاف فاحشی وجود دارد. این امر باعث شده که جمعی از دانشمندان گذشته، به قصد دفع ایراد بر پیامبر(ص) و احادیث آن حضرت، در مقام توجیه و تأویل این احادیث برآیند و کتاب‌هایی تحت عنوان تأویل مختلف الحدیث، بیان مشکل الحدیث، بیان مشکلات الآثار و غیر آن بنویسند، همچنان‌که نقادان و خرده‌گیرانی چون اهلِ الحاد و مبلغان نصارا و گروهی از مشتشرقین را برانگیخت تا از راه خصومت و دشمنی به استناد این قبیل احادیث از نظر تناقض و اختلاف، پیامبر اسلام(ص) و دینش را به باد مسخره و انتقاد بگیرند؛ حال‌آن‌که هر دو دسته از این نکته غافل بوده‌اند که مجموعه بزرگی از احادیث، به‌ویژه آن‌ها که معارض هم‌اند، به یک روش نیستند تا بتوان آن‌ها را با این اطمینان که تماماً از جانب رسول خدا(ص) و عیناً بیان آن حضرت است، یکجا بررسی کرد، بلکه آن‌ها خود چند مجموعه از احادیث مختلف است که از طریق راویان و گویندگان مختلف نیز به ما رسیده و محقق، نخست باید آن‌ها را باتوجه به راویانشان دسته‌بندی کند؛ مثلاً احادیث منسوب به عایشه، اَنَس، ابوهریره و عبدالله بن عمر را هرکدام جداگانه گردآوری کرده، سپس هر یک از آن‌ها را با احادیث راویان دیگری که از رسول خدا(ص) حدیث بسیار نقل کرده‌اند، بررسی کند تا حقیقت امر بر او آشکار شود.
علامه عسکری بر این باور است که تاریخ اسلام، از ابتدای بعثت تا بیعت با یزیدبن معاویه به‌درستی درک نخواهد شد، مگر این‌که احادیث ام‌المؤمنین عایشه _ که خود از مصادر مهم تاریخ صدر اسلام است _ پیش‌تر و بی‌طرفانه و تنها برای درک حقیقت، مطالعه و ارزیابی شود. نیز به باور او اساس فهم پاره‌ای از آیات قرآن و فقه اسلامی که در بیان هریک از آن‌ها به احادیث منقول از عایشه استناد می‌شود، بر مطالعه قبلی در آن احادیث استوار است.
در اندیشه علامه سید مرتضی عسکری باید ضمن رعایت اتحاد اسلامی و ارج نهادن به کوشش‌های مصلحان خیراندیش عالم اسلام، راه را بر تحقیق‌های علمی نبست؛ او معتقد است اگر به بهانه رعایت اتحاد، جلوی تلاش‌های علمی و تاریخی گرفته شود، حقایق اسلام _ همچون قرون گذشته _ پشت پرده جمود فکری و تعصب خشک باقی می‌ماند و باز اختلاف و دو دستگی بین مسلمانان رخ می‌نماید. از این‌رو وی آثار خود را در تضاد با همبستگی مسلمانان نمی‌داند، بلکه زمینه‌ای برای فهم درست آیات قرآن و روایات پیامبر(ص) و درنتیجه رسیدن به وحدت حول این دو محور می‌داند.
نویسنده در جلد نخست این کتاب، نقش عایشه در خانه پیامبر اسلام(ص)، در دوره خلافت شیخین، در دوران حکومت عثمان، و در زمان انقلاب و شورش برضدّ عثمان را بررسی می‌کند. او در بخش اول(عایشه در خانه پیامبر)، ضمن بررسی آیاتی از سوره احزاب، و نیز نگاهی گذرا به زندگانی عایشه، دلایل تعدّد همسران رسول خدا(ص) را برمی‌شمارد و سپس به موضع عایشه در برابر خدیجه(س) اشاره می‌کند.
بخش دوم کتاب با سخن از شیخین آغاز می‌شود و در آن احادیث عایشه در پشتیبانی از دستگاه خلافت بازخوانده می‌شود؛ در بخش سوم به مواضع نخستین عایشه در حمایت از عثمان اشاره می‌شود. این دوره به‌زودی به پایان می‌رسد و عایشه با خشم و طغیان فراوان، به نبرد با خلیفه می‌پردازد. در این دوره به نقش عایشه در براندازی حکومت عثمان اشاره می‌شود و سرانجام این نقش در بخش چهارم کتاب که انقلاب نام دارد، تکمیل می‌شود.
نویسنده در جلد دوم کتاب به نقش عایشه در حکومت امیرمؤمنان اشاره می‌کند که بخش نخست به ماجرای بیعت با علی(ع) اختصاص دارد. عایشه که در براندازی حکومت عثمان، اندیشه به حکومت رساندن پسر عمّ خود، طلحه را در سرمی‌پروراند، اکنون با حکومت علوی و اقبال مردم به آن روبه‌رو شده است؛ آن‌هم حکومتی که طلحه و زبیر نیز با آن بیعت کرده‌اند! از این‌رو با اغوای طلحه و زبیر به دنبال غائله‌آفرینی جمل افتاد؛ جنگی که در بخش دوم کتاب به‌تفصیل درباره آن سخن گفته می‌شود. چگونگی آغاز جنگ، مراحل مختلف نبرد، نقش طلحه و زبیر، موقعیت لشکر علی(ع)، سرگذشت اسیران، آخرین سخنرانی علی(ع)، ملاقات علی(ع) با زبیر، پایان نبرد، بازگشت عایشه به مدینه، قدرت خطابی عایشه، سرگذشت عبدالله بن زبیر و تأثیر او در جنگ جمل از مباحث شگفت و شگرف این بخش از کتاب است. جلد دوم با بحث از افسانه عبدالله بن سبا پایان می‌پذیرد.
در جلد سوم به نقش عایشه در دوران معاویه اشاره می‌شود. بخش نخست، نگاهی به زندگی معاویه نام دارد که در آن به نقش بنی‌امیه در پیش و پس از اسلام اشاره می‌شود و فعالیت ابوسفیان در نبردهای بدر و احد و خندق و نیز فتح مکّه بررسی می‌شود.
در بخش دوم به پیشینه معاویه اشاره می‌شود. معاویه در عصر پیامبر، معاویه در عصر خلفا، معاویه و عثمان، ابوذر در برابر معاویه، معاویه پس از عثمان، ماجرای صفّین و معاوین در عصر امام مجتبی(ع) از بخش‌های شگفت و جذّاب این کتاب است. نویسنده کوشیده در بخش سوم به حکومت معاویه و بیعت یزید بپردازد. معاویه کوشید تا بزرگان عالم اسلام را به بیعت با یزید وادار سازد تا او پس از معاویه خلیفه مسلمانان شود؛ اندیشه‌ای که قیام عاشورا، آن را به افسانه بدل کرد.
رابطه عایشه و معاویه چگونه بود؟ این مطلب، بخش چهارم کتاب را تشکیل می‌دهد که در آن به عوامل دوستی عایشه و امویان، هدایای معاویه، نفوذ عایشه در حکومت امویان، معارضه عایشه و معاویه، کشته شدن محمدبن ابی‌بکر و مسموم شدن عبدالرحمان بن ابی‌بکر و پشیمانی عایشه از جنگ جمل اشاره می‌شود.
در بخش پنجم کتاب امتیازها و ویژگی‌های عایشه را می‌خوانیم. نویسنده در این بخش کوشیده تا از لابه‌لای کتب تاریخی، ویژگی‌های عایشه را استخراج کند و از سخاوت عایشه، تعصب خویشاوندی، سخنوری و خطابه وی، شیک پوشی او و ... سخن بگوید و آن را در بوته نقد گذارد.
سرانجام در بخش ششم کتاب با عنوان حدیث‌سازی و حدیث‌سازان، به مباحثی چون لعن امیرمؤمنان(ع) و احادیث ساختگی در این‌باره اشاره می‌شود.
کتاب عایشه در تاریخ اسلام از آن جهت که زندگانی عایشه را در ابعاد گوناگون بررسی می‌کند، اهمیت بسیار دارد. خواننده با خواندن این کتاب، خود به‌راحتی توانِ قضاوت درباره این شخصیت را پیدا می‌کند؛ دیگر آن‌که نویسنده کوشیده بدون غرض‌ورزی به کاوش در تاریخ بپردازد و حقّ مطلب را ادا کند، و این خود نشانه خوبی از خردورزی و فطرت نیکوی نویسنده آن، و آیتی بزرگ بر روحیه تاریخ‌پژوهی وی است؛ محققی خستگی‌ناپذیر، که در این کتاب از منابع گسترده بهره‌مند بوده است.
نوشته علامه سید مرتضی عسکری