نويسنده: خليل منصوری
اشاره
اسلام دين جامع و کاملي است که همه ابعاد زندگي انسان را مد نظر قرار داده و براي هر يک از آنها احکامي را بيان کرده است؛ بنابراين چيزي در زندگي بشر نيست که نو و يا کهنه باشد و اسلام به آن نپرداخته باشد؛ زيرا خداوند در قرآن مي فرمايد: «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ اين كتاب را كه روشنگر هر چيزي است بر تو نازل كرديم.» (نحل، آيه 59)
البته آنچه در قرآن بيان شده کلياتي است که به عنوان اصول اساسي و کلمات جامع و قوانين اساسي مي تواند با تفقه و فهم دقيق و ژرف هر جزيي را به آن کلي و اصل بازگرداند و احکام مربوط به آن را استنباط و استخراج کرد. از اين رو مسئله اجتهاد به عنوان حرکتي پويا براي بقا و روزآمدي اسلام تشريع شده تا مجتهد با «رد الفرع الي الاصل؛ (بازگرداندن فروعات به اصول و کليات)» حکم هر موضوع و مسئله اي را به دست آورد. اين امر موجب مي شود تا هماره اسلام از ويژگي نوشوندگي و معاصر بودن برخوردار باشد و هرگز غبار کهنگي بر آن ننشيند؛ زيرا آنچه تغيير مي يابد، ساختارهاي اصلي نيست و ثابتات در زندگي بشر است که هيچ گونه تغييري نمي يابد، بلکه تغييرات در حوزه جزئيات و فروعات رخ مي نمايد. بنابراين، اصول و کلمات و قوانين جامع و کلي اسلام ناظر به ثابتات غيرمتغيري است که مي توان با ارجاع متغيرات به اين اصول ثابت، حکم و قانون اسلامي هر مسئله اي را به دست آورد.
يکي از موضوعات به ظاهر نوين، موضوع رسانه است؛ در حالي که رسانه هرگز موضوع نويني نبوده است، بلکه ابزارها و روش هاي به کارگيري در آن، فقط نوشونده است و اصل آن يک امر کهن و از ثابتاتي است که از حضور بشر تاکنون وجود داشته و در آينده نيز ادامه خواهد يافت. به سخن ديگر، رسانه و فعاليت هاي رسانه اي از همان آغاز با بشر وجود داشته است؛ زيرا انسان در هستي تنها نبوده است. انسان مي خواسته با خدا و خالق خود ارتباط و اتصال داشته باشد و پيامي را بگيرد و يا بفرستد. وقتي هم داراي زوج و همسر شد اين نياز دو چندان و شديدتر شد. در حقيقت رسانه و فعاليت هاي رسانه اي به عنوان يک پديده اجتماعي خود را با حضور همسر به عنوان يک ضرورت و اضطرار بر بشر تحميل کرد. انسان اين پيام رساني را از راه اشارات و الفاظ و نشانه ها و علائم و کتابت و نقوش و تصوير و سپس ديگر ابزارها و فن آوري هاي جديد و نوين ادامه داد تا به مرحله جديدي وارد شد.
پس آنچه موجب شده که اين موضوع از موضوعات نوين قلمداد شود، تغيير بسيار اساسي در روش ها و ابزارهاي آن است که مسائلي نوين را با خود به همراه دارد. با تبيين حقيقت رسانه مي توان ابعاد و مسائل آن را از منظور اسلامي براساس ثابتات و جوامع الکلم حل و فصل نمود و احکام و قوانين هر مسئله اي را به دست آورد و تبيين کرد.
آنچه در طي چند شماره تقديم مي شود تلاشي است براي تبيين «فقه رسانه و بايدها و نبايدها و شايدها و نشايدها»يي که شريعت اسلامي به آن توجه داده است؛ زيرا رسانه و فعاليت هاي رسانه اي، فعلي از افعال مکلفين است که اسلام نسبت به آن، قوانين و احکامي دارد.
فقه رسانه، ناظر به احکام و قوانين حاکم بر فعاليت هاي رسانه اي از منظور اسلامي است. فقه رسانه در صدد تبيين قوانين و احکامي است که اسلام در قالب احکام خمسه وجوب، استحباب، حرمت، کراهت و اباحه براي فعاليت هاي رسانه اي بيان کرده است.
اينک بخش اول اين سلسله مطالب از نظر خوانندگان عزيز مي گذرد. گفتني است نويسنده اين مقاله استاد درس خارج حوزه علميه و از فعالين عرصه رسانه اي و به خصوص فضاي مجازي مي باشد.
چيستی رسانه
واژه رسانه در فارسي برابر واژه عربي «الإعلام» به کار مي رود. رسانه همانند کارانه، يارانه، رايانه و مانند آن ترکيبي از دو بخش «رس» و «انه» است. «رس» از ريشه «رسيدن» است؛ وقتي ما از واژگان «رس و رسا» در سخن بحث مي کنيم مراد ما سخن يا واژه و گزاره‌اي است که مطلب را به مخاطب به درستي مي رساند و پيامي را از گوينده و نويسنده به شنونده و خواننده منتقل مي کند. پس هر گاه پيامي از فرستنده به گيرنده به درستي منتقل شود، چنين پيامي را «رسا» مي گويند: مانند واژه هاي رسا و گزاره رسا. اما «انه» در فارسي به عنوان پسوند اسم ساز، قيدساز و صفت ساز، مانند رسانه، پيامبرانه، و مردانه به کار مي رود.
بر اين اساس بايد گفت رسانه، وسيله رساندن است. وقتي از رسانه هاي گروهي يا همگاني سخن به ميان مي آيد مراد همان ابزارها و وسايل ارتباط جمعي مانند راديو و تلويزيون و مطبوعات و اينترنت و مانند آنهاست. البته امروزه واژه و اصطلاح پيام هاي «چند رسانه اي» نيز متداول است که در برابر واژه انگليسي MMS Multimedia Message System))، به کار مي رود. پيام چند رسانه اي پيامي است که توسط ابزارهاي پيام رساني چون تلفن همراه فرستاده مي شود و مي تواند حاوي نوشته، عکس، فيلم، صدا و ديگر اطلاعات ديداري و شنيداري و در آينده بويايي و چشايي و مانند آن باشد.
واژه رسانه در فارسي در برابر واژه «مديا = Media» لاتين به کار رفته است. «مديوم = Medium ) در انگليسي، به معناي هر ابزاري براي برقراري ارتباطات است. پس رسانه، حامل يا واسط پيام است. از اين رو در انگليسي «مديوم» به دو معناي رسانه و واسط معني می‌دهد. پس هر ابزاري که پيامي را به ديگري منتقل کند رسانه است که شامل الفاظ گفتاري، نوشتاري، کتاب، منبر، روزنامه، مجلات، فيلم، سينما، تلويزيون، اينترنت، ماهواره، عکس، نقاشي و مانند آنها مي شود که به هنرهاي يک تا هشتم در جهان معاصر معروف است.
فعاليت هاي رسانه اي هر گونه فعاليت هاي برنامه ريزي شده و غيربرنامه ريزي شده براي انتقال پيام از طريق يک ابزار است. بنابراين، فعاليت هاي رسانه اي به عنوان يک فعل انساني و فعاليت بشري مطرح است.
اهداف فعاليت هاي رسانه شامل اموري چند است:
- سرگرمي و تفريح؛
- آگاهي و دانستن از جهان هستي؛
- ارتباط اجتماعي؛
- هويت شخصي و تعريف خود با مقايسه تجربه و ديدگاه خود با تجربه ها و ديدگاه هاي کساني که در ابزارهاي رسانه ها ظاهر مي شوند.
اين چهار دسته، اساسي ترين کنش هايي است که مي توان از آنها به عنوان وظايف ابزارهاي رسانه ياد کرد. البته همه اين رسانه ها در يک سطح تأثيرگذار نيستند؛ زيرا برخي پژوهش ها نشان داده اند که تلويزيون گسترده ترين و کم تخصصي ترين رسانه است، که مي تواند اين نيازهاي چهارگانه را ارضا کند. راديو نيز داراي همين کارکرد است. در مقابل، کتاب به عنوان امري که در اصل به نيازهاي هويت شخصي پاسخ مي دهد، روزنامه ها به عنوان وسيله ارضاي نيازهاي اطلاعاتي، و سينما به عنوان وسيله اي براي ارضاي نياز سرگرمي عمل مي کنند.
بايد توجه داشت که رسانه هميشه يک ابزار نيست گاه رسانه به قول مارشال مک لوهان فوق ابزار و خود يک پيام است.
تأثيرات ابزارهاي رسانه ها شامل دو دسته اساسي است: 1. فرهنگ پذيری: فرهنگ‌پذيري عبارت است از فرايند القا و تقويت ارزش ها، باورها، سنت ها و معيارهاي رفتاري و ديدن واقعيتي که توسط اعضاي يک فرهنگ خاص پذيرفته شده است؛ 2. يادگيري. (نگاه کنيد: کمپ، استوارت، روانشناسي اجتماعي کاربردي، ترجمه فرهاد ماهر، مؤسسه انتشارات به نشر، ۱۳۷۶) در رسانه با عناصر چندگانه اي مواجه هستيم: 1. پيام؛ 2. فرستنده پيام؛ 3. گيرنده پيام؛ 4. ابزار پيام. وقتي ما از رسانه سخن به ميان مي آوريم نمی‌توانيم فارغ از اين عناصر چهارگانه باشيم؛ و وقتي از فقه رسانه سخن مي گوئيم بايد ناظر به همه اينها سخن بگوئيم و تنها به ابزار رسانه کاري نداريم.
به سخن ديگر، «فقه رسانه، شامل همه فعاليت هايي مي شود که در يک رسانه انجام مي گيرد». پس مسايل مربوط به هر يک از عناصر چهارگانه مسايل فقه رسانه خواهد بود.
چيستی فقه
فقه در لغت، به معناي دانستن و فهميدن است، به معناي درک کردن چيزهاي مخفي نيز آمده است. راغب در مفردات، آن را پي بردن از معلومات حاضر به معلومات غايب معنا کرده است. فقه در اصطلاح به عنوان علمي از علوم اسلامي به معناي علم استنباط احکام شرع از روي رأی و اجتهاد است.
البته کلمه فقه به تدريج، در اصطلاح علما، به خصوص فقها، فقط به «فقه الاحکام» اختصاص يافته است و امروزه از کلمه «فقه» فقط مسائل عملي اسلام از واجب و حرام و مانند آنها به نظر مي آيد. به عبارتي علماي اسلام با الهام از برخي روايات، تعاليم اسلامي را به سه بخش «عقايد»، «اخلاق» و «احکام و قوانين عملي» تقسيم کرده اند. آنان کلمه «فقه» را فقط در مورد «احکام و قوانين عملي اسلام» به کار برده اند.( صحاح اللّغة، ج۶، ص۲۲۴۳؛ قاموس المحيط، ج۴، ص۲۸۹؛ موسوعه جمال عبدالناصر في الفقه الاسلامي، ج۱، ص۹؛ مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهاني، واژه فقه)
فقه در قرآن و روايات
کلمه «فقه» در قرآن کريم، به معناي تدبّر، تعمّق و فهم عميق به کار رفته است. (منافقون، آيه۳-۷؛ انعام، آيات ۶۵ و ۹۸؛ اسراء، آيات۴۴ 46) همين مفهوم گسترده براي فقه، در روايات نيز به چشم مي خورد. به عنوان نمونه، امام صادق(ع) مي فرمايند: «اذَا ارادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً فَقَّهَهُ فِي الدّينِ؛ هر گاه خداوند خير و سعادت بنده اي را بخواهد او را در دين، بصير و آگاه مي کند.» ( اصول کافي، ج۱، ص۳۲) بنابراين، «فقه» در لسان قرآن کريم و روايات اسلامي، مفهومي گسترده دارد و عبارت از شناختي عميق و وسيع نسبت به همه معارف ديني و دستورهاي اسلامي است و به بخش خاصي اختصاص ندارد.
فقيه در لغت به معناي دانشمند و فرد دانا است و در اصطلاح به کساني که احکام شرعيه را توسط رأی و اجتهاد خويش به واسطه قرآن کريم، سنت، عقل و اجماع به دست مي آورند گفته مي شود. (لغت نامه دهخدا، ج۳۷، ص۲۹۴)
فقه اکبر و فقه اصغر
بر اساس کاربردهاي قرآني و روايي بايد از دو نوع فقه سخن گفت: 1. فقه اکبر ؛ 2. فقه اصغر.
فقه اکبر يا فقه در اصطلاح عام: منظور از اين فقه، همه معارف اعتقادي و اخلاقي و احکام کلي و فروع عملي است که از طرف خداوند نازل شده است.
فقه اصغر يا فقه در اصطلاح خاص: منظور از آن احکام شرعي و فرعي عملي است که عبادات، معاملات، مسايل حقوقي، کيفري، تجاري و غيره را شامل مي شود و امروزه بخشي از آن در رساله هاي عملي به صورت فتوا ديده مي شود. از اين فقه به عنوان علم فقه نيز ياد مي شود که خود يک علم جداگانه اي است. در تعريف علم فقه خاص گفته اند: الفقه هو العلم بالاحکام الشرعيه الفرعيه عن ادلتها التفصيليه؛ فقه، علم به احکام شرعي فرعي از روي ادله تفصيلي است.
منابع و مبانی فقه و اجتهاد
منابع استخراج احکام شريعت، مطابق مذهب شيعه اماميه به چهار اصل (کتاب، سنّت، اجماع و عقل) منحصر است اما بيشتر احکام ديني در کتاب و سنّت که به منزله قانون اساسي و آئين نامه اجرائي آن مي باشد به طور مستقيم و غيرمستقيم بيان شده است.
مراجع و فقيهان شيعه که توانايي استخراج احکام از مدارک نامبرده را دارند به منظور تعيين و رفع مسئوليّت از خود و ديگران بدان اشتغال مي ورزند و در اين باب کوشش مي کنند، که از اين عمل در عرف متشرعه، اجتهاد و در اصطلاح قرآني به تفقه تعبير مي شود و لزوم آن هم تأکيد شده است. (بحثي درباره مرجعيت و روحانيت، جمعي از علماء معاصر؛ علامه طباطبائي، موسوي مجتهد زنجاني، مطهري، طالقاني، بهشتي و ديگران، ص۲۶.)
جايگاه رسانه در فقه اکبر و اصغر
چنانکه گفته شد، فقه اکبر، ناظر به همه دين اسلام بحث مي کند و در صدد آن است تا نگرش اسلام را به هر موضوعي از هستي شناسي، جهان بيني، خدا، فرشتگان، رسالت و پيامبري، پيامبران، فلسفه آفرينش انسان، فلسفه رسالت ، معاد و رستاخيز، حساب و کتاب دنيوي و اخروي و مانند آنها را تبيين کند.
بر اين اساس، رسانه به معناي عام آن، يعني پيام و ابزارها و اهداف پيام رساني نيز به عنوان بخشي از اين فقه اکبر مطرح است. در اين فقه اکبر، سعي مي شود تا فلسفه رسانه، اهداف، حکمت ها، اهميت و آثار آن تبيين شود.
اگر فلسفه دين و اهداف آن را در چند حوزه زير دسته بندي کنيم، بي گمان رسانه به عنوان يک موضوع و مسئله از دين جايگاه خودش را نشان مي دهد. حوزه هاي فلسفه دين را مي توان موارد زير دانست:
1- حوزه انسانی: الف: حوزه فردی: تعليم و تزکيه، عبوديت و بندگي، کسب تقوا و يقين، رسيدن به مقام خلافت اللهي.(نگاه کنيد: بقره، آيه 129؛ ذاريات، آيه 56؛ بقره، آيه 282؛ آل عمران، آيه 79)؛ ب: حوزه اجتماعي: عدالت اجتماعي فراگير و همه جانبه، عدالت، مطالبه‌گری حقوق و امکانات و نعمت هاي الهي و قيام براي کسب آن (حديد، آيه 25)؛
2- حوزه فرا انسانی: تصرف در جهان و آباداني زمين به عنوان خليفه الهي.(هود، آيه 61)
بر اين اساس هدف و فلسفه رسانه را از منظر فقه اکبر مي توان موارد زير بر شمرد: تعليم و تزکيه، عدالت گستري، عدالت خواهي، بيان اهداف و فلسفه آفرينش انسان و جهت بخشي به حرکت هاي انساني در مسير عبوديت، قانون شناسي و قانون گرايي، شناخت حقوق فردي و اجتماعي و مطالبه آن، مبارزه با ظلم و بي عدالتي، افکارسازي براي قيام عليه ظلم و مانند آن.
در حقيقت در ديدگاه اسلامي، يک رسانه کارکردهايي بايد داشته باشد که پيامبران مأموريت داشته اند آن را انجام دهند. دست کم نقش رسانه در تبليغ و دعوت همان نقشي است که خداوند براي پيامبران در اين حوزه در نظر گرفته است.
در فقه اصغر با رويکرد اجتماعي، احکام تکليفي و وضعي اهالي رسانه به عنوان مکلفان تبيين مي شود. در آنجا تبيين مي شود که مثلاً نويسندگي و تأسيس رسانه در ديدگاه اسلامي نه تنها مشروعيت دارد، بلکه به عنوان يک واجب کفايي بر يکايک مکلفان واجب است؛ يعني همان طوري که کسب آگاهي از علوم دين براي انذار و تبيين کردن به ديگران يک واجب کفايي است، تأسيس رسانه و کسب توانايي و هنر بهره گيري از همه انواع ابزارهاي رسانه اي واجب کفايي است.(توبه، آيه 122)
روزنامه كيهان، شماره 21527 به تاريخ 14/10/95، صفحه 8 (معارف)