یحیی نبی(علیه السلام)

كلمات كليدي : قرآن، يحيي، نبوت، حكمت، ورارث، ولادت، طهارت، تقوا، تحيت، شهادت

نویسنده : اباذر بشيرزاده , ابوالفضل زارعي نژاد

یحیی نام فرزند زکریای نبی (علیه‌السلام) است.[1] ایشان یکی از انبیای بنی‌اسرائیل بود که در کودکی به نبوت رسید[2] و به صورت اعجاز گونه‌ای به زکریای نبی إعطا شد، درحالی‌که همسرش نازا بود.[3] خداوند در آیات متعددی از حضرت یحیی (علیه‌السلام) یاد کرده و ایشان را نیک ستوده است؛ ایشان تصدیق کننده‌ی نبوت حضرت عیسی (علیه‌السلام)، سید و مایه‌ی آبروی قوم خویش،[4] پیامبری از صالحان،[5] فردی پرهیزکار و نیکوکار در قرآن کریم معرفی شده است.[6]

ولادت حضرت یحیی در بیان قرآن

حضرت زکریا(علیه‌السلام) تا زمان پیری صاحب فرزند نشده بود و همسر وی نیز نازا بود؛ اما بعد از مشاهده‌ی شایستگى‌های حضرت مریم(سلام الله علیها) که کفالت وی را به عهده گرفته بود، دست به دعا بلند کرد و با تعبیر لطیفی فرمود:

«قَالَ رَبّ‌ِ هَبْ لىِ مِن لَّدُنکَ ذُرِّیةً طَیبَةً إِنَّکَ سمَِیعُ الدُّعَاء»[7]

«خداوندا! از طرف خود، فرزند پاکیزه‌اى (نیز) به من عطا فرما، که تو دعا را مى‌شنوى!»

وقتی حضرت زکریا کرامات حضرت مریم را مشاهده نمود، کرامتی قلبش را فراگرفت که عنان اختیارش را از دست داد و وادارش کرد که از خداوند چنین درخواست مهمی نماید. منظور وی از "ذریه‌ی طیبه" فرزندی بود که در نزد خداوند کرامتی شبیه به کرامت مریم داشته باشد؛ به همین دلیل خداوند عین همین تقاضا را درباره‌ی وی مستجاب نمود.[8]

زکریا از ناحیه‌ی خدای متعال فرزندی را طلب کرد که وارث و عهده‌دار امور او باشد:

«یرِثُنىِ وَ یرِثُ مِنْ ءَالِ یعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبّ‌ِ رَضِیّاً»[9]

«وارث من و دودمان یعقوب باشد و او را مورد رضایتت قرار ده!»

در حقیقت از خدا درخواست کرد که برای او ولی و سرپرستی عنایت کند که جانشین زکریا و خاندان یعقوب در امور ارث بعد از حیات وی باشد و از او و همسرش که یکی از خاندان یعقوب بود، ارث ببرد.[10]

«وَ زَکَرِیا إِذْ نَادَى‌ رَبَّهُ رَبّ‌ِ لَاتَذَرْنىِ فَرْدًا وَ أَنتَ خَیرُْالْوَارِثِینَ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ وَهَبْنَا لَهُ یحْیىَ‌‌َ وَ أَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَه...»[11]

«و زکریا را (به یاد آور) در آن هنگام که پروردگارش را خواند (و عرض کرد): پروردگار من! مرا تنها مگذار (و فرزند برومندى به من عطا کن) و تو بهترین وارثانى! ما هم دعاى او را پذیرفتیم و یحیى را به او بخشیدیم‌ و همسرش را (که نازا بود) برایش آماده‌ی (باردارى) کردیم...»

حضرت زکریا یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل و از فرزندان هارون بن عمران برادر حضرت موسی (علیه‌السلام) بود.[12] همسر ایشان نازا بود و خودش در سن پیری به سر می‌برد. وی در آرزوی فرزندی بود که بتواند کارهای تبلیغیش را ادامه داده و نگذارد که فرصت طلبان پس از مرگ وی بر معبد بنی‌اسرائیل و اموال و هدایایی که باید صرف راه خدا می‌شد دست یابند؛ لذا خدا را با نهایت ادب و احترام خواند و از خدا تقاضای فرزندی صالح و شایسته‌ای نمود و این حقیقت را بازگو کرد که اگر تنها بمانم، خودم و برنامه‌هایم به فراموشی سپرده خواهد شد. خدای متعال نیز دعای خالصانه‌ی حضرت زکریا را مستجاب کرده و خواسته‌ی او را با اهداء فرزندی به نام یحیی محقق نمود.[13]

نامگذاری "یحیی" از سوی خداوند

پس از دعای حضرت زکریا و بشارت فرزند، نام مبارک حضرت یحیی از ناحیه‌ی خدای تبارک نامگذاری شد:[14]

«یازَکَرِیا إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلاَمٍ اسْمُهُ یَحَْیىَ‌ لَمْ‌نجَْعَل لَّهُ مِن قَبْلُ سَمِیّاً»[15]

«اى زکریا! ما تو را به فرزندى بشارت مى‌دهیم که نامش "یحیى" است و پیش از این، همنامى براى او قرار نداده‌ایم‌.»

خداوند پسری به زکریا عنایت فرمود و نام وی را یحیی نامید؛ بعد فرمود: پیش از این، همنامی برای او قرار نداده‌ایم. برخی این جمله را بدین معنا گرفته‌اند که کسی تاکنون به اسم "یحیی" نبوده، اما برخی دیگر بر اساس آیه‌ی «هَلْ تَعْلَمُ لَهُ‌ سَمِیّا»[16] که راجع به ربوبیت خدای متعال است، "سَمیّا" را در آیه به مثل و مانند معنا کرده‌اند؛[17] حال برخی گفته‌اند هیچ زن نازایی همچون فرزندی به دنیا نیاورده،[18] اما بعضی دیگر از مفسرین نظرشان این است که تا حال کسی نبوده که دارای ویژگی‌هایی باشد که در وجود مبارک حضرت یحیی است.[19]

نبوت حضرت یحیی در قرآن

فرشتگان خدا با بیان سه ویژگی حضرت یحیی یعنی تصدیق کلمه‌ی خدا، شرافت و عظمتی لایق برای رهبری و امتناع از کل شهوات، که شروط اصلی برای نبوت هستند و رهبری روحی و جسمی در اینها جمع شده است، بشارت یحیی را بر زکریای نبی در محراب عبادت ابلاغ کردند:[20]

«وَ نَادَتْهُ الْمَلَائکَةُ وَ هُوَ قَائمٌ یصَلىّ‌ِ فىِ الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیحْیىَ‌ مُصَدِّقَا بِکلَِمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَ سَیدًا وَ حَصُورًا وَ نَبِیا مِّنَ الصَّالِحِین»‌[21]

«و هنگامى که او در محراب ایستاده، مشغول نیایش بود، فرشتگان او را صدا زدند که: خدا تو را به "یحیى" بشارت مى‌دهد (کسى) که کلمه‌ی خدا [مسیح‌] را تصدیق مى‌کند و رهبر خواهد بود و از هوسهاى سرکش برکنار و پیامبرى از صالحان است.»

اوصاف چهارگانه‌ی حضرت یحیی در آیه‌ی شریفه:

الف. تصدیق کننده حضرت عیسی(علیه‌السلام)

مقصود از "کلمة الله" حضرت عیسی بن مریم(علیه‌السلام) است. حضرت یحیی قبل از حضرت عیسی به دنیا آمد و اولین تصدیق کننده‌ی نبوت وی بود و گواهی داد که او کلمه و روح خداست. این مطلب خود یکی از معجزات عیسی و قویترین سبب ظهور و انتشار نبوت وی بود.[22] اینکه یحیی نبوت عیسی را تصدیق کرد به این معناست که حضرت یحیی شریعتی تازه نیاورده بود، بلکه دین عیسی را تبلیغ می‌کرد و در همین راه به شهادت رسید.[23]

ب. سید و رهبر امت

سید به معنای مالکیت است، مالکیت بر کسی که طاعتش بر او واجب باشد؛[24] به عبارتی کسی که بر قوم خود آقایی و سروری کند؛[25] کسی که عظمت در خلوص علمی و معنوی روحی داشته و از دیگران ممتاز باشد.[26]

بنابراین کسی که عهده‌دار امور مردم و معیشت آنها باشد، "سید" می‌گویند؛ با اینکه این کلمه بعدها به شریف هر قوم و گروه نیز استعمال شد؛ لذا شخص زمامدار، به دلیل حکمرانی بر مردم یا فضیلتی دیگر، شریف قوم و مورد احترام آنها قرار می‌گیرد.[27]

ج. حصور (دور از هوسها)

معنای "حصور" امتناع از جماع است.[28] به عبارتی حصور مبالغه در حصر است، یعنی امتناع از شهوات حرام و مرجوح، غیر از راجح که مشروع خداست؛ مانند نکاح بدون اینکه افراطی در آن باشد و حصور بودن حضرت یحیی به این معنا بود که نفس خویش را از شهوت‌ها و لهوهای مرجوح حبس می‌کرد و از تمام جهات خود را بسوی خدا محصور کرده بود؛ پس یحیی محصور در "لا إله إِلَّا اللَّهُ" بود، به‌طوری‌که از غیر خدا دور شده و در خدا حصر شده بود.[29]

د. نبوت حضرت یحیی(علیه‌السلام)

حضرت یحیی در کودکی به مقام نبوت رسید؛[30] همچنان‌که در سوره‌ی مریم به این مطلب تصریح شده است.[31] اما اینکه فرمود: «وَ نَبِیا مِنَ الصَّالِحِینَ» "مِن" در اینجا برای تبیین صفت است نه اینکه برای تبعیض باشد؛ چون هیچ پیامبری نداریم که صالح نباشد.[32] تمام انبیاء صالح هستند، اما اینکه حضرت یحیی را متصف به صالحین کرد؛ چون پیامبری رفیع الدرجه بود که جزو مرسلین به شمار می‌رفت و از منزلت والایی برخوردار بود.[33] رسولی که شرافت دارد، جایگاهش رفیع است و از جمله‌ی انبیای الهی است. همچنین در این لفظ دلالتی است که فرزند صالح نعمت خدا بر بنده‌اش است؛ لذا بر زکریای نبی وجود این فرزند بشارت داده شد.[34]

پاداش، ویژگی و امتیازات حضرت یحیی(ع) در آیینه‌ی قرآن

خدای متعال به حضرت یحیی کتاب داد و وجود مبارک یحیی نیز کتاب را با قوت گرفت؛ بعد خدای تبارک می‌فرماید ما سه چیز به یحیی دادیم، او هم در مقابل سه کار انجام داد که ما دوباره سه امتیاز و پاداش به او بخشیدیم که در ذیل به این پاداشها، ویژگیها و امتیازات می‌پردازیم:[35]

الف. پاداش و عنایات خدا برای یحیی

1. حکمت و نبوت

خداوند در قرآن می‌فرماید:

«یایحْیىَ‌ خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ وَ ءَاتَینَاهُ الحُْکْمَ صَبِیّاً»[36]

«اى یحیى! کتاب (خدا) را با قوّت بگیر! و ما فرمان نبوّت (و عقل کافى) در کودکى به او دادیم‌»

احتمال قوی این است که مراد از کتاب، "تورات" باشد؛ چون کتابی که در آن روز مشتمل بر شریعت بود، همان تورات بوده و دستور خداوند به یحیی این بود که این کتاب را در دو ناحیه‌ی علم و عمل محکم بگیرد.[37] البته اگر مراد از کتاب تورات نباشد، اولا قطعا این وحی الهی است، ثانیا کتابی وزین بود که گیرنده‌ی آن نیز باید انسان شایسته باشد.[38] بعد فرمود در کودکی به او حکم دادیم که منظور از آن علم به معارف حقیقى است؛[39] البته بیشتر مفسران حکم را به نبوت تفسیر کرده‌اند. برخی این دو نظر را قابل جمع دانستند که این حکمت هم قابل تطبیق با نبوت است و هم قابل تطبیق با معارف الهی. به عبارتی آیاتی که در آنها حکم و نبوت کنار هم ذکر شده‌اند، قطعا مراد از حکم غیر از نبوت است؛ اما در این آیه که حکم به تنهایی ذکر شده، طبق قرائن در آیات و روایات اهل بیت(علیه‌السلام) مراد از آن، نبوت حضرت است.[40]

2. حنانیت

خداوند بعد از اینکه فرمود ما در کودکی به یحیی حکمت دادیم، فرمود ما از نزد خودمان یک حَنان، یک انعطاف، یک گرایش، یک علاقه و شیفتگی به او دادیم و وی را به خودمان وابسته و دلبسته کردیم:[41]

«وَ حَنَانًا مِّن لَّدُنَّا...»[42]

«و رحمت و محبّتى از ناحیه‌ی خود به او بخشیدیم...»

اصل حنّان که از حنین است، به معنای بی‌تابی برای فراق بوده، سپس تحنّن برای عاطفه و محبت استعمال شده است و حنانیت در آیه‌ی شریفه یا صفت برای خداست، یا وصف یحیی؛ اگر وصف خدا باشد به معنای رحمت اوست و اگر به معنای تحنن و رقت قلب از ناحیه‌ی خدا برای بندگان باشد، وصف یحیی است که مردم را به طاعت الهی دعوت می‌نمود.[43]

از جمله نعمتی که پروردگار عالم به یحیى(علیه‌السلام) موهبت فرمود، او را مورد رحمت خاص خود قرار داد که موجب محبت و رحمت او به مردم و جامعه‌ی توحیدی شد؛ همچنین سبب شد که مردم نسبت به وی محبت داشته باشند، به‌طوری‌که هر کس با ایشان ملاقات می‌کرد، صفا و نورانیت و عاطفه‌ی او قلوب مردم را به خود جلب می‌نمود.[44]

از امام صادق(ع) در معنای این فقره از آیه سؤال کردند، امام فرمود: هرگاه یحیی بن زکریا در دعایش می‌گفت: یا ربّ، یا الله! خداوند از آسمان جواب می‌داد: لبّیک یا یحیی! هر حاجتی داری درخواست کن![45]

3. زکات و پاکی

خدای متعال بعد از حنانیت به حضرت یحیی از ناحیه‌ی خودش زکات و پاکی داد:[46]

«...وَ زَکاةً»[47]

«...و پاکى (دل و جان)!»

اصل در معناى "زکاة" نمو شایسته است و مقصود این است که خدا به یحیی حنان است و امور او را خودش اصلاح می‌کند و به شأن و مقام او عنایت دارد و ایشان نیز در زیر سایه‌ی عنایات خدای متعال رشد و نمو مى‌کند، و یا مراد از زکات این است که یحیی نسبت به خدا عشق مى‌ورزد و مجذوب پروردگار خویش است و بر همین اساس رشد و نمو مى‌کند؛ البته مقصود از نمو، نمو روح است.[48] پس اینکه فرمود به او زکات و نموّ دادیم، یعنی طهارت دادیم و تطهیرش نمودیم.[49]

ب. ویژگی و اوصاف حضرت یحیی در جامعه‌ی فردی و اجتماعی

انسان با خدای خود سه رابطه دارد: با خدای خودش، با محیط زندگی خودش و با جامعه که در ذیل به این سه مورد پرداخته شده است:[50]

1. تقوای فردی

اینکه خداوند فرمود ما به یحیی حکمت، حنانیت و زکات دادیم، دنباله‌اش بلافاصله فرمود:

«...وَ کاَنَ تَقِیّاً»[51]

«...و او پرهیزگار بود!»

یعنی او نیز نسبت به ما باتقوا بود.[52] این فقرات حالات وی را نسبت به خداوند متذکر می‌شود.[53] حضرت یحیی از هرگونه آلودگی، شرک، بت‌پرستی، حب دنیا و گناهان دیگر که دامن‌گیر مردم آن زمان شده بود، پاک و پاکیزه بود.[54]

2. تقوا در خانواده

آن حضرت نسبت به پدر و مادرش بسیار نیک‌رفتار و مهربان بود[55] که جمله‌ی ذیل حاکی از وضعیت او نسبت به پدر و مادرش است:[56]

«وَ بَرَّا بِوَالِدَیهِ»[57]

«او نسبت به پدر و مادرش نیکوکار بود»

حضرت یحیی به پدر و مادرش خدمتهای زیادی می‌کرد و همیشه طالب رضایت آنان بود.[58] وی در محیط خانواده بارّ بود و اینکه بارّ را برّ گفتند، چون دریادل و صحراصفت بود؛ به بیابان وسیع برّ می‌گویند و انسانی که خیرش خیلی وسیع باشد، در حقیقت به این معناست که خیر و نیکی او به وسعت بیابان‌هاست.[59]

3. تقوا در اجتماع

حضرت یحیی اهل تکبر نبود و آزارش به کسی هم نمی‌رسید؛[60] یعنی در محیط جامعه نسبت به کسی اهل جبر، ستم، ظلم و عصیان نبود:[61]

«...وَ لَمْ‌یکُن جَبَّارًا عَصِیّاً»[62]

«...و جبّار (و متکبّر) و عصیان‌گر نبود!»

این جمله‌ حالات حضرت را نسبت به اجتماع و نوع رفتار وی را با مردم بیان می‌کند که ایشان نسبت به مردم خیرخواه و متواضع و بسیار مهربان بودند. به ضعیفان کمک‌رسانی می‌نمود و کسانی که آمادگی دریافت معارف الهی را داشتند، هدایت می‌نمود.[63]

ج. تحیت بر یحیی در سه جایگاه ویژه

خدای سبحان از راه وحی به یحیی فرمود این کتاب را به قوّت بگیر و در دوران خردسالی به او حکم و نبوت داد، گرایش و عاطفه به او عطا کرد و به او نمو و طهارت عنایت کرد؛ او نیز به قوّت همه‌ی اینها (کتاب، حکم، حنان و طهارت) را گرفت؛ لذا تقوای حضرت، هم نسبت با خدای خویش کامل بود، هم نسبت به مسائل خانوادگی و هم نسبت به جامعه؛ در مقابل خدای سبحان پاداشی عظیم به او بخشیده و فرمود:[64]

«وَ سَلَامٌ عَلَیهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً»[65]

«سلام بر او، آن روز که تولّد یافت، و آن روز که مى‌میرد، و آن روز که زنده برانگیخته مى‌شود!»

"سلام" از لحاظ معنایی نزدیک "امن" هست؛ اما "امن" در استعمال، بر مکانی که از موجبات ترس و کراهت انسان خالی باشد، اطلاق می‌شود، ولی "سلام" به این معناست که مکان به گونه‌ای باشد که هر آنچه انسان می‌بیند باب میلش باشد، بدون اینکه اکراه و ترسی از آن داشته باشد. اگر در آیه واژه‌ی سلام را به صورت نکره آورده، به این دلیل که عظمت آن را برساند؛ یعنی این ایام سه‌گانه که هر کدام شروع عالم جدیدی است، با سعادت و سلامت کامل تحقق می‌یابد. [66]

سلام که از اسمای حسنای الهی است، خداوند این سلام را در سه موطن اصلی یعنی هنگام ولادت، مرگ و مبعوث شدن بر یحیی نازل کرده است. سلام اولی یقینا تفضلی بوده، چون وجود مبارک یحیی هنوز کاری انجام نداده بود که مستحق جزایی باشد؛ اما سلام دومی و سومی هم می‌تواند پاداش باشد، هم تفضل الهی. طبق بیان نورانی امام رضا(علیه‌السلام)[67] سخت‌ترین، حساس‌ترین و وحشتناک‌ترین حالت انسان در سه موطن است: حین تولد و ورود به دنیا، حین مرگ و ورود به عالم برزخ و حین برانگیختن از قبر و ورود به قیامت و عالم آخرت. اگر کسی در این سه مقطع سالم باشد، انسان راحت است؛ یعنی اگر هنگام تولد سالم باشد، زمینه‌ی مرگ و برزخ نیز فراهم است و اگر هنگام مرگ سالم باشد، زمینه‌ی عالم آخرت نیز فراهم می‌شود؛ البته ممکن است انسان در اثنا آسیب ببیند، ولی سلامت در مرحله‌ی اولی بسیار سازنده است و برای سالم وارد شدن به مرحله‌ی بعدی کمک می‌کند و در اینجا نیز مقصود خدای سبحان از سلام دادن به یحیی در مراحل سه‌گانه، تداوم سلام تا مرحله‌ی بعدی است، نه اینکه این سلام در اثنا قطع بشود.

آخرین مطلب در این مقاله راجع به شهادت حضرت یحیی است که در جریان بَعث فرمود روزی که زنده مبعوث می‌شود. در آیه‌ی شریفه "حیّا" یا مفعول مطلق نوعی است، چون بعث به معنای حیات هست و کسی که مبعوث می‌شود یقیناً در قیامت زنده است، یا مفعول مطلق تأکیدی است. اما اگر این "حَیاً" مخصوص یحیی باشد، تأکید نیست و نشان از شهادت اوست که شهید حیاً وارد برزخ می‌شود و حیاً از برزخ وارد قیامت می‌شود؛ زیرا همه‌ی انسانها وقتی مبعوث می‌شوند زنده‌اند و شهید فرقی با دیگر افراد ندارد؛ درحالی‌که افراد عادی می‌میرند و مُرده وارد برزخ می‌شوند و مُرده از برزخ وارد قیامت می‌شوند، ولی شهدا زنده وارد برزخ می‌شوند و زنده از برزخ وارد قیامت می‌شوند؛ چنان‌که در سوره‌ی آل‌عمران[68] به زنده بودن شهید تصریح شده است. بنابراین "حَیاً" در آیه‌ی شریفه اشاره به شهادت یحیای شهید(ع) است.[69]