نظام برده داری

كلمات كليدي : برده، بنده، برده داري(نظام بردگي)، طبقات برده دار، طبقه حاكم

نویسنده : سمانه خالدی

برده و بنده برای توصیف یک مفهوم استعمال می‌شوند؛ «بَر یعنی سود و برده یعنی کسی که سود می‌دهد. بنده هم یعنی کسی که بسته شده یا بند به دست و پایش است».[1] «برده انسانی است که قانون، او را در ملک دیگری می‌داند، در شدیدترین حالت، او کاملاً فاقد حقوق و صرفاً یک مال منقول است.»[2]

سیستم برده‌داری شکلی از قشر‌بندی اجتماعی است که در آن انسانها می‌توانند مالک یا مایملک دیگران باشند. در چنین سیستمی، انسان می‌تواند بصورت کالایی درآید که قابل خرید و فروش باشد. بنیان و اساس بسیاری از تمدنهای اولیه مانند تمدن مصر، یونان و روم بر کار بردگان استوار بود. اما این عمل تنها به دوران باستان اختصاص ندارد؛ بلکه بین قرون پانزدهم تا نوزدهم میلادی تجارت برده، در اروپا و آمریکای شمالی هم رواج داشته است.

تاریخچه برده‌داری

«تکامل ابزار سبب شد که تولید انسان بالا برود و بیشتر از احتیاج خود تولید کند. پیش از این اگر جنگی درمی‌گرفت، اسیران جنگی را با مراسم خاصی قربانی می‌کردند؛ ولی از این پس اسیران جنگی را نمی‌کشتند و از آنها برای تولید بیشتر، کار می‌کشیدند. در نتیجه اسیران جنگی تبدیل به "برده" یا "بنده" شدند».[3] کار برده‌ها باعث شد که مقدار محصول زیاد شود؛ بنابراین دیگر نه تنها غذای کافی برای افراد خانواده، وجود داشت، بلکه انبارها از محصول اضافی پر می‌شدند.

«بدین ترتیب افراد بانفوذ مانند ریش‌سفیدان از اعتبار و نفوذ خود استفاده کرده و کم‌کم به مالک اموال و برده‌ها تبدیل شدند. مالکیت خصوصی، تراکم ثروت و تقسیم کار اجتماعی به وجود آمد. به تدریج انسانهایی که قبلاً به صورت جامعه اشتراکی می‌زیستند، به یک جامعه طبقاتی تبدیل شدند؛ افراد با نفوذ و صاحب برده به صورت برده‌داران در آمدند و در مقابل آنها طبقه بردگان قرار گرفتند. بردگان برای تولید بیشتر، به انجام کارهای طاقت‌فرسا وادار شدند. در نظام برده‌داری - از آنجا که دولت همیشه حافظ منافع طبقه حاکم بود -، تمامی قوانین و مذهب در خدمت برده‌داران بود؛ به این ترتیب طبقه حاکم هر روز ثروتمندتر و افراد طبقه پایین فقیرتر می‌شدند. تا جایی که بعضی از توده‌های مردم از روی احتیاج برای طبقه برده‌دار کار می‌کردند؛ حتی در بعضی موارد به برده تبدیل می‌شدند. کم‌کم شهرها و کشورهای برده‌داری به وجود آمدند و نظام برده‌داری به عنوان یک نظام مسلط اقتصادی و اجتماعی برقرار شد. نظام برده‌داری تا سقوط امپراتوری روم(قرن 5 میلادی) سلطه داشت. برده‌داری تنها مربوط به دوران قبل از میلاد نیست؛ بلکه در دوره فئودالیسم در بعضی نقاط طبقه حاکم، علاوه بر برده‌ها از رعیت‌ها نیز به عناوین مختلف مانند خدمتکاری، نگهبانی، باغداری، پیشه‌وری و ... بهره ‌کشیدند.»[4]

در ایران باستان نیز بردگی به صور گوناگونی رواج داشت و آیین زرتشت نیز آنرا نهی نکرد. کریستن سن(Christen Sen.)، خاورشناس شهیر دانمارکی در کتاب «ایران در زمان ساسانیان» درباره اسرای جنگی که به دست ایرانیان می‌افتادند، می‌نویسد: ایرانیان معمولاً دست اسیران جنگی را بر پشت بسته و آنها را به غلامی می‌فروختند». قوانین بردگان به مرور زمان در ایران باستان به شکلی تنظیم و تغییر یافت که مثلاً اگر مردی از یکی از کنیزان زر خرید خود صاحب فرزند می‌شد، آن فرزند و یا زن آزاد می‌شدند. به مرور با آمدن اسلام به ایران و قوانین رهایی‌بخش آن دستوراتی مبنی بر آزادی هر چه بیشتر، احترام به بردگان و حتی مهیا نمودن شرایط ازدواج برای آنها، وضعیت برده‌داری تغییر کرد و به مرور منسوخ شد.

اشکال برده‌داری و نسخ آن

برده‌داری اشکال متنوعی داشته و حقوق قانونی و خودمختاری بردگان به صورت‌های مختلفی متجلی می‌شده است. برای مثال، در شهر آتن در دوران باستان، بردگان با وجود آنکه مایملک اربابان خود بوده‌اند، با این حال می‌توانسته‌اند در موقعیت‌های مسئولیت‌پذیری قرار بگیرند. اما با بردگانی که در ساخت بناها و ساختمانهای بزرگ، مزارع و یا در معدن کار می‌کردند موقعیت بسیار نازلی داشتند و با آنها به مثابه موجودات پست رفتار می‌شده. برخی از مردمی که در جنگ‌ها بصورت اسیر گرفتار می‌شدند اغلب بصورت برده، خرید و فروش می‌گردیدند، «بعضی از بردگان باسواد بودند و در برخی کشورها از آنها به عنوان کارگزاران اداری حکومت استفاده می‌شده، بسیاری نیز در زمینه مهارتهای صنعتی آموزش دیده بودند. در روم که گروههای حاکم داد و ستد و بازرگانی را خوار می‌پنداشتند، بردگان گاهی از فعالیتهای سوداگری بسیار ثروتمند می‌شدند و بعضی برده‌های ثروتمند، حتی خود صاحب برده بودند.»[5]

امپراطوری بریتانیا در سال 1833 و ایالات متحده در سال 1865 برده‌داری را رسماً منسوخ کردند. گر چه برده‌داری در شکل کلاسیک آن از میان رفته است، اما هنوز می‌توان اشکال جدید آن را به صورت کار اجباری، تن‌فروشی کودکان و ازدواج‌های اجباری در برخی نقاط دنیا مشاهده کرد.