فقه رسانه؛ بايدها و نبايدها - 3
نويسنده: خليل منصوری
در دو شماره گذشته در مورد چيستي و منابع و مباني فقه، نسبت فقه رسانه با اخلاق رسانه اي و دلايل وجوب کفائي فعاليت هاي رسانه اي بررسي شد. اينک ادامه مقاله از نظر خوانندگان عزيز مي گذرد.
ويژگی های رسانه اسلامی از ديدگاه قرآن
اگر بخواهيم از فقه رسانه در اسلام سخن بگوئيم بايد قبل از آن به ويژگي هاي يک رسانه اسلامي نيز توجه داشته باشيم. اين ويژگي ها بر اساس فلسفه دين و آفرينش بر پايه آموزه‌هاي وحياني اسلام قابل تبيين و تشريح است. از جمله مهم ترين ويژگي هاي رسانه اسلامي عبارتند از:
1- صحت: از مهمترين ويژگي هاي يک رسانه اسلامي، صحت در پيام و اطلاعات و اطلاع‌رساني است. در آيات و روايات، خبر واحد را به سبب آنکه يک نفر آن را اطلاع مي دهد در صورتي مقبول مي شمارد که آن شخص خبردهنده انساني عادل و دست کم ثقه و قابل اعتماد باشد. اگر شخصي غيرعادل و غيرثقه خبري را مي دهد، بايد آن خبر و مفادش مورد بحث و بررسي قرار گيرد و با تائيد منبع عادل و ثقه ديگر، قابل نشر و انتشار است. خداوند درباره خبر و اطلاعاتي که يک فاسق مي گويد چنين قانوني را بيان مي کند: اي کساني که ايمان آورده ايد، اگر فاسقي برايتان خبري آورد، خوب وارسي کنيد، مبادا از روي ناداني، گروهي را آسيب برسانيد و [بعد] از آنچه کرده ايد پشيمان شويد. (حجرات، آيه 6) براساس اين آيه اطلاعات شخص فاسق، غيرقابل استناد است و علمي را به ديگري منتقل نمي کند و اگر انسان به آن استناد کند به سبب جهل و ناداني به گرفتاري مي افتد. البته اخبار واحد ثقه برخلاف اخبار متواتر موجب علم نمي شود، بلکه ظن علمي يعني اطمينان را موجب می‌شود و در اطلاع رساني همين ميزان براي نقل خبر کافي است. بايد توجه داشت که در جهان امروز متواترسازي يک رويه معمول است تا اخبار دروغين را به عنوان اطلاعات صحيح و درست به ديگران منتقل کنند.
2- علميت و عقلانيت: رسانه اسلامي موظف است تا پيام و اطلاعاتي را که نشر می‌دهد، در چارچوب موازين عقلي و علمي باشد. بر اين اساس بايد از پيام هاي ظني که مفيد فايده اي نيست، خودداري شود. خداوند مي فرمايد: «بيشترشان جز از گمان پيروي نمي کنند [ولی] گمان به هيچ وجه [آدمي را] از حقيقت بي نياز نمي کند. آري، خدا به آنچه مي کنند داناست.» (يونس، آيه 36) همچنين مي فرمايد: «و ايشان را به اين [کار] معرفتي نيست. جز گمان [خود] را پيروي نمي کنند و در واقع، گمان در [وصول به] حقيقت هيج سودي نمي رساند.»(نجم، آيه 28) خداوند همچنين هشدار مي دهد در اموري که علم و يقين قطعي نداريد ورود نکنيد و چيزي را که بدان علم نداری دنبال مکن، زيرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» (اسراء، آيه 36)
3- سادگی و شفافيت: همان طوري که قرآن شفاف و روشن است، يک رسانه بايد اين گونه باشد؛ زيرا خود قرآن در حکم رسانه الهي است که پيامي روشن و مبين دارد و پيامرسان آن پيامبر از بهترين شيوه براي تبيين استفاده کرده است.
4- تنوع و تطور: در آيات قرآن از جمله آيه 89 سوره نحل از تنوع براي انتقال يک پيام سخن به ميان آمده است. اين تنوع در ابزارها و شيوه ها بايد در هر رسانه اي مدنظر قرار گيرد و پيام در اشکال گوناگون با توجه به ذائقه هاي مردم فرستاده شود. برخي از مردم تصويري و ديداري و برخي ديگر شنيداري هستند و برخي با عکس و تصوير و برخي ديگر با فرمول و استدلال منطقي و رياضي مطالب را بهتر درک مي کنند، استفاده از چند رسانه اي ها براي يک پيام همواره در دستور کار يک رسانه اسلامي باشد.
5- عقلی و علمی و مستدل: از همين آيه 89 سوره نحل مي توان دريافت که يک ويژگي رسانه اي اسلامي علمي و مستدل بودن است. همچنين از آيات ديگر قرآن مي توان اين ويژگي را براي يک رسانه پيام رسان اثبات کرد. (عنکبوت، آيات 50 و 51؛ يوسف، آيه 108)
6- دعوت الی الله: از مهمترين ويژگي هاي يک رسانه اسلامي دعوت به حق و دعوت به توحيد اسلامي و خداپرستي يگانه است. (فصلت، آيه 33)
7- دعوت به خير و نيکی: دعوت به خير و نيکي نيز از ديگر ويژگي هاي يک رسانه اسلامي است که خداوند در آيه 41 سوره حج به آن اشاره کرده است.
8- گسترش فضايل اخلاقی: اين ويژگي ديگري است که يک رسانه اسلامي بايد به آن توجه کند آيات سوره عصر و بسياري از آيات قرآني به اين مهم توجه داده است.
9- نيک گفتاری و نيک خواهی: اصولاً انسان با بهترين ها جذب و جلب مي شود. رسانه‌اي مي تواند اسلامي باشد که ويژگي هاي يک رسانه اسلامي از جمله پاک گويي را داشته باشد. خداوند مي فرمايد: وهدوا الي الطيب من القول و هدوا الي صراط الحميد؛ آنان به آن سخن پاک و به راه خداوند ستودني راهنمايي شده اند. (حج، آيه 24) در قرآن براي سخن، ويژگي هايي بيان شده که شامل: صداقت و راستي (منافقون، آيه 1)، استوارگويي (نساء، آيه 9؛ احزاب، آيه 70)، رساگويي (نساء، آيه 63)، شيواي (بقره، آيه 253؛ نساء آيات 5 و 8؛ احزاب، آيه 32)، آسان گويي (اسراء، آيه 28)، کريمانه گويي (اسراء، آيه 23)، نرم گويي (طه، آيه 44)، متين گويي (مزمل، آيه 5)، بهترين گويي (فصلت، آيه 33) و مانند آنها مي شود. بنابراين، يک رسانه اسلامي بايد اين ويژگي ها را دارا باشد.
10- مسئوليت پذيری: هرکسي مسئول کارهايش خويش است. هر ابزاري بايد از سوي استفاده کننده آن به گونه اي استفاده شود که بتواند پاسخگوي آن باشد. خداوند می‌فرمايد: «و چيزي را که بدان علم نداري دنبال مکن، زيرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» (اسراء، آيه 36)
11- تقوامحوری: خداوند هدف آفرينش انسان را عبادت دانسته (ذاريات، آيه 56) که نتيجه آن تقوا است (بقره، آيه 21). بر همين اساس معيار سنجش کرامت آدمي تقوا است (حجرات، آيه 13) پس يک رسانه و فعاليت هاي رسانه اي بايد تقوامحور باشد.
12- عدالت محوری: اگر عدالت، محور هستي و هدف و فلسفه بعثت است، يک رسانه اسلامي بايد همواره عدالت محور بوده و در چارچوب آن حرکت کند.
13- حمايت از مظلوم و مستضعف: خداوند در آياتي از جمله آيه 75 سوره نساء جنگ به نفع مظلوم و مستضعف عليه ظالم و مستکبر را يک فرمان و حکم الهي مي داند، بنابراين يک رسانه اسلامي بايد در اين مسير گام بردارد.
14- افشاگری به نفع مظلوم و عليه ظالم: اگر مظلوم خواستار افشاگري است بايد اين مهم برايش فراهم آيد؛ چون خداوند به او اجازه افشاگري داده است و رسانه نيز بايد در خدمت اين امر باشد نه آنکه برخلاف امر الهي اجازه افشاگري و حق خواهي به مظلوم نداد. خداوند مي فرمايد: بانگ برداشتن به بدزباني را دوست ندارد، مگر [از] کسي که بر او ستم رفته باشد و خدا شنواي داناست. (نساء، آيه 148) از اين آيه به دست مي آيد که اطلاع‌رساني و رسانه اي کردن امور بد و زشت جايز نيست و بانک به بدزباني در غير از مورد استثنا جايز و روا نمي باشد.
15- تسامح و مدارا: در آيات قرآني بر اين نکته تأکيد شده که در برابر انتقاد و دشنام، با کرامت برخورد کنيد. يک رسانه اسلامي بايد در برابر دشنام با مدارا و تسامح برخورد کرده و کريمانه عبور کند نه آنکه جنجال آفريني کرده و دشنام را با دشنام پاسخ دهد و دايره بی‌عفتي را وسعت دهد. خداوند مي فرمايد: و بندگان خداي رحمان کساني اند که روي زمين به نرمي گام برمي دارند و چون افراد نادان، آنان را طرف خطاب قرار دهند به ملايمت پاسخ مي دهند. (فرقان، آيه 63)، همچنين مي فرمايد: و کساني اند که گواهي دروغ نمی‌دهند و چون بر لغو بگذرند با بزرگواري مي گذرند. (فرقان، 72)
16- اهتمام به فهم مخاطب: رسانه بايد پيام را به گونه اي در اختيار مخاطب قرار دهد که قابل فهم باشد. چند رسانه اي ها اين امکان را دارند که در قالبهاي گوناگون يک پيام را به مخاطب برسانند. پيامبر(ص) مي فرمايد: نحن معاشر الانبياء نکلم الناس بقدر عقولهم؛ ما پيامبران به اندازه عقول مردم سخن مي گوئيم. آيه 125 سوره نحل مي فرمايد: با حکمت و اندرز نيکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شيوه ای] که نيکوتر است مجادله نماي. در حقيقت، پروردگار تو به [حال] کسي که از راه او منحرف شده داناتر و او به [حال] راه يافتگان [نيز] آگاه تر است. از آيات ديگر قرآن به دست مي آيد که رسانه به عنوان يک ابزار پيام‌رساني بايد به گونه اي باشد که حق انتخاب را به مخاطب بدهد و راهي يا پيامي را به او تحميل نکند. (زمر، آيات 17 و 18؛ روم، آيه 128)
17- صداقت: اين مطلب از آيات بسياري به دست مي آيد؛ زيرا اسلام براساس راستي و راستگويي است و صداقت جزو اولين هاي فضايل اخلاقي به شمار مي رود. اگر رسانه اي صداقت نداشته باشد، قابل اعتماد نيست. يک رسانه اسلامي بايد ثقه و مورد اعتماد مردم باشد که اين با صداقت تحقق مي يابد.
18- امانت: يک رسانه بايد امين و امانتدار خوبي باشد. خداوند مي فرمايد: خدا به شما فرمان مي دهد که امانتها را به صاحبان آنها رد کنيد و چون ميان مردم داوري مي کنيد، به عدالت داوري کنيد. در حقيقت، نيکو چيزي است که خدا شما را به آن پند مي دهد. خدا شنواي بيناست. (نساء، آيه 58)
19- تنوير اذهان عمومی: از آيات قرآن به دست مي آيد که تنوير افکار عمومي و تبيين حقايق، يک اصل اساسي است و حتي بعثت پيامبران براي اين امر بوده است. (حديد، آيه 25) رسانه اسلامي نيز بايد در اين مسير حرکت کند.
20- تشويق به همدلي و همزباني و اتحاد و وحدت و جلوگيري از اختلاف؛
21- ترغيب به همکاری، نيکی و تقوا؛
22- اهتمام به مصالح عمومی؛
23- مراعات حريم خصوصی و حقوق شهروندی؛
24- مقابله با نابهنجاري ها و منکرات و رذايل اخلاقي و ده ها مورد ديگر که در آيات و روايات به آن اشاره شده و ما در اينجا فهرست وار به آنها اشاره کرديم.
اهداف رسانه اسلامی
براساس آموزه هاي وحياني قرآن و اسلام، مهمترين اهداف يک رسانه اسلامي در هر قالبي گسترش فلسفه و گفتمان و فرهنگ اسلامي و سبک زيست قرآني و دعوت به آخرت و توحيد و معاد و هنجارها و فضايل و مکارم اخلاقي و رفتاري است. تعليم و تزکيه مردم به عنوان اهداف مدنظر است. در اينجا به برخي از مهمترين اهداف يک رسانه اسلامي اشاره مي شود:
1- هدايت: از مهمترين اهداف يک رسانه اسلامي، هدايت مردم است. اصولاً رسانه اسلامي بايد در مسير تبليغ و دعوت اسلامي حرکت کند، بنابراين هدايت مهمترين وظيفه آن است. همه پيامبران به حکم الهي، اصلي ترين وظيفه خود را هدايت و دعوت به صراط مستقيم دانسته اند و هر مسلماني نيز موظف است تا خود و ديگران را به اين سمت و سو هدايت کند. اين مطلب از آيات 153 سوره انعام و 51 سوره آل عمران و 43 سوره مريم و نيز آيات سوره عصر به دست مي آيد. همچنين از نظر قرآن ابلاغ و تبيين حقايق و تعاليم دين، مسئوليت عالمان و کساني است که دانا و توانا به انجام اين مسئوليت هستند. (بقره، آيات 159 و 174؛ آل عمران، آيه 187)
2- دعوت به توحيد: دعوت به يکتاپرستي و مبارزه با انواع و اقسام شرک، از اهداف يک رسانه اسلامي در مقام تبليغ خير و نيکي است. (آل عمران، آيه 51؛ اعراف، آيه 99؛ ابراهيم، آيات 9 و 10)
3- اتمام حجت: يک رسانه اسلامي بايد چنان حقايق را بيان و مسير حق را از باطل بازشناسد که حجت بر همگان تمام شود و ديگر عذر و بهانه اي از نشنيدن و ندانستن حق نداشته باشند. (نساء، آيه 165؛ اعراف، آيات 79 و 91 و 93؛ اسراء، آيه 15؛ احقاف، آيه 35)
4- انذار: از مهمترين وظايف هر مسلماني انذار و بيم دادن ديگران از خدا و قيامت و محاسبه و آتش دوزخ است. خداوند در آيه 122 سوره توبه مي فرمايد: «و شايسته نيست مؤمنان همگي کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه اي از آنان، دسته اي کوچ نمي کنند تا در دين تفقه و آگاهي پيدا کنند و قوم خود را وقتي به سوي آنان بازگشتند بيم دهند. شايد که آنان [از کيفر الهی] بترسند. پس هدف يک رسانه اسلامي، انذارگري است.
5- جلب آمرزش و غفران الهی: جلب غفران و آمرزش خداوند براي مردم، از اهداف دعوت و تبليغ رسانه اي است. بر اين معنا آياتي چون 9 و 10 سوره ابراهيم و 1 و 7 سوره نوح دلالت دارد.
6- تبيين کتب الهی: روشنگري احکام و معارف کتب آسماني، از اهداف تبليغ رسانه اي است. خداوند مي فرمايد: «و [يادکن] هنگامي را که خداوند از کساني که به آنان کتاب داده شده، پيمان گرفت که حتماً بايد آن را [به وضوح] براي مردم بيان نمائيد و کتمانش مکنيد. پس، آن [عهد] را پشت سر خود انداختند و در برابر آن، بهايي ناچيز به دست آوردند و چه بدمعامله اي کردند. (آل عمران، آيه 187)
7- اجتناب دهی از فساد: هدف از تبليغ و انذار رسانه اي يک جامعه، دور داشتن آن از فساد و تباهي است. (اعراف، آيه 85؛ توبه، آيه 122؛ هود، آيه 85؛ شعراء، آيه 183)
8- تذکر و يادکرد حق و خدا: يک جامعه بايد همواره توحيد را اصالت داده و بر محور آن به گردش درآيد. از اين رو، ذکر الهي و نيز تذکر و پند به مردم نسبت به خدا و آموزه هاي آن يک وظيفه عمومي و همگاني به ويژه رسانه ها و فعاليت هاي رسانه اي است. (نگاه کنيد: ابراهيم، آيه 5؛ طه، آيه 44؛ قصص، آيه 46)
9- ترساندن از مخالفت با آموزه های دينی: ترساندن از مخالفت با دين، هدف تبليغ و انذارها از جمله تبليغ و انذار رسانه اي است. (توبه، آيه 122؛ طه، آيه 44)
10- گسترش نيکی و تقوا: يک رسانه اسلامي بايد در راستاي گسترش فرهنگ همدلي و همکاري و همزباني و نيکي و تقواي الهي فعاليت کند. خداوند به عنوان يک فرمان عمومي مي فرمايد: و در نيکوکاري و پرهيز، همکاري کنيد نه در گناه و تجاوز؛ و از خدا بترسيد که او به سختي عقوبت مي کند. (مائده، آيه 2)
11- ايجاد ترس در دشمن در حوزه جنگ نرم و جنگ روانی: يکي از اهداف رسانه اسلامي، فراهم آوردن آثار ترس در دشمن است. خداوند در آيه 60 سوره انفال فرمان داده تا استعدادي فراهم آيد که بنيه دفاعي و تهاجمي اسلام قوي و بنيه دشمن تضعيف شود. امروز مهمترين کارکردي که رسانه ها به عنوان قدرت نرم دارند، حضور در عرصه تخريب روحيه دشمنان و کاهش قدرت رواني آنان است. جنگ رسانه اي، مهمترين جنگ در جهان معاصر است.
12- رفع اختلاف: از ديگر اهداف يک رسانه اسلامي، رفع اختلاف در امت و ايجاد وحدت در مدار کلمه توحيد و توحيد کلمه است. (زخرف، آيه 63؛ بقره، آيه 213؛ نحل، آيه 46)
13- گسترش عدالت: يکي از مهمترين اهداف بعثت، دعوت مردم به قيام براي تحقق عدالت پس از آشنايي با حقوق و مطالبه گري است. اين مطلب به صراحت در آيه 25 سوره حديد آمده است. يک رسانه اسلامي مي بايست در اين مسير حرکت کرده و در تحقق و اجرا و گسترش عدالت سهيم باشد. (اعراف، آيه 85؛ هود، آيه 85؛ شوري، آيه 15)
14- مخالفت با ظلم و استکبار: مبارزه با ظلم و فراهم آوري مقدمات قيام توده ها براي رفع آن از راه اجراي عدالت از ديگر اهداف مهم يک رسانه اسلامي است. (حديد، آيه 25) در آيات قرآن حمايت از مظلوم و مخالفت با ظالم و مجرم و مستکبر در دستور کار هر مسلماني از جمله فعاليت هاي رسانه اي است.
روزنامه كيهان، شماره 21531 به تاريخ 19/10/95، صفحه 8 (معارف)