تاریخ عبرت آموز یا عبرت آموزی به بهانه تاریخ | نقد سریال کلاه پهلوی

نویسنده: روح الله شمشیری

نخست : از نظر نحوه ارائه پیام
پیام این مجموعه این است که «کشف حجاب مسئله ای وارداتی و در جهت اهداف استعماری است». سریال در ابتدا این نتیجه را به مخاطب ارائه می نماید. قبل از آن نیز کلیپ های تبلیغی مجموعه؛ دیالوگ های حاوی اصل پیام را کنار هم می چیند.
وقتی موضوعی پیام اصلی فیلم می شود ضرورتا نباید متن اصلی داستان قرار بگیرد، چرا که اصل اساسی در درام این است که مخاطب جهت شنیدن پیام یا موعظه و مانند آن پای فیلم نمی نشیند. جاذبه های برآمده از درام یا تعلیق و ... مخاطب را پای فیلم می نشاند. پیام فیلم در کنار و همراه با یک داستان جذاب به مخاطب ارائه می شود گاهی هم این الغا می شود. این نکته در مورد پیام این مجموعه که برخی آن را به سادگی نمی پذیرند و فیلم می خواهد پیام را به آن ها انتقال دهد اهمیت بیشتری پیدا می کند. هنگامی که فیلم در همان ابتدا نتیجه ای را که باید در انتها بگیرد ارائه می دهد بسیاری از مخاطبان را از تماشا منصرف می کند و یا لااقل با موضع گیری پای فیلم می نشاند.
بهتر بود اولا سریال مزبور به فضای اجتماعی و سیاسی زمان مورد نظر خود می پرداخت در همین حین کشف حجاب را نیز مورد نظر قرار می داد. دیدن یک بستر تاریخی که خوب ساخته شده است جاذبه زیادی برای مخاطبان دارد ثانیا در صورتی که پرداخت محوری به کشف حجاب مورد نظر بوده باید نتیجه گیری را حداقل به اواسط فیلم منتقل می کرد و در ابتدا به طرح ادله موافق و مخالف می پرداخت. این نکته که کشف حجاب با برنامه استعماری وارد شده است اگر چه تا حدود زیادی صحیح است اما مسئله واضحی نیست و الا موضوع یک سریال قرار نمی گرفت بنابراین باید به طریق بحث آزاد وارد آن می شد البته در اثنای فیلم ادله مخالفان هم طرح می شود حتی شاهد بحث هایی میان متجدیدن و مذهبی ها هستیم که نسبتا خوب شکل گرفته است اما بحث بر سر نحوه ارائه پیام است. یعنی بهتر بود در ابتدا نتیجه گرفته نمی شد.

دوم : از نظر محتوای پیام
فیلم ساز در مجموعه کلاه پهلوی اصرار دارد که کشف حجاب با یک برنامه منسجم استعماری وارد ایران شده است. این که استعمار گران برای استثمار هر چه بیشتر کشورهای جهان سوم از ماجرای تجدد، بهره ها بردند امری خدشه ناپذیر است اما واقعه کشف حجاب متاثر از عوامل اجتماعی و سیاسی مختلفی بود. در واقع؛ کشف حجاب نتیجه و معلول تجددی بود که بعد از مشروطه اتفاق افتاد. هنگامی که مظاهر تمدن جدید همراه تحصیل کرده های خارج از کشور وارد ایران شدند اکثریت جامعه این مظاهر را به عنوان ظرف؛ پذیرفتند مثلا سیستم آموزشی غربی یا اداری و حتی حکومت داری و قانون گذاری به سرعت پذیرفته شد. همان وقت اشخاصی نظیر مرحوم شیخ فضل الله نوری با استدلالاتی که اصلا فهمیده نشد، مخالف این مظاهر تجدد بودند و محکوم به تحجر و مانند آن شدند. اگر چه تمامی سخنان ایشان صحیح نبود اما این تبعات تجدد ثابت کرد حرف های آنان باید مورد تامل قرار می گرفت. کشف حجاب اگر چه توسط رضاخان در ایران و آتاتورک در ترکیه و یا امان اله خان در افغانستان اتفاق افتاد اما زمینه آن به وجود آمده بود و بدون رضاخان هم، خواه ناخواه این اتفاق می افتاد چرا که تمدن غربی بر مبنای بی حجابی و رفتار آزاد جنسی شکل گرفته بود و نمی شود چیزی را پذیرفت و از لوازمش دوری جست. به عبارت دیگر تمدن جدیدی که بعد از مشروطه به صورت کاملا معقول پذیرفته شد کم کم ثمرات خود را نشان داد که کشف حجاب یکی از آن ها بود البته ساختار جهان سومی و استعمار پذیر کشور ما باعث شد این تجدد ها با زور و به شکل مضحکی اتفاق بیفتد.
مجموعه کلاه پهلوی می توانست با محور قرار دادن این بحث، به مجموعه ای بحث برانگیز و جذاب تبدیل شود اما در این سریال نیز بین تمدن غرب و عواقب آن تفکیک قائل شده اند و به نوعی مدعی شده اند که می شد متجدد بود ولی دچار عوارض آن نشد. به هر صورت اشتباه اصلی در محتوای پیام این مجموعه همین است.

سوم : از نظر جذابیت
همان گونه که گفته شدیک فیلم یا سریال اولا باید جذاب باشد تا بتواند حرف و پیام خود را منتقل کند. مجموعه کلاه پهلوی از این جهت دارای ضعف زیادی است. درام شکل گرفته در این مجموعه بسیار ضعیف است و مخاطب به سرنوشت هیچ یک از شخصیت های داستان علاقه مند نمی شود. ظاهرا فیلم نامه نویس می خواسته که مخاطب را نگران سرنوشت و فرهنگ کشور کند اما این یکی هم شکل نگرفته است چون چنین کاری بسیار سخت است. شکل دادن درام حول چنین موضوعی کاری بسیار مشکل است و به راحتی حالت شعاری به خود می گیرد. به همین خاطر مخاطب بیشتر پیام فیلم را می بیند تا یک درام و قصه جذاب که او را دنبال خود بکشد. البته انتخاب بازیگران نیز در این رابطه بی تاثیر نبوده است.
علی رغم این مسائل؛ مجموعه کلاه پهلوی از نظر تاریخی سعی کرده است نگاهی خوب به مسئله تجدد و کشف حجاب در ایران داشته باشد و چنین کاری قابل تقدیر است.