تالیفات شیخ محمد حرّ عاملی

تألیفات و آثار شیخ

1-جواهرالسنیّه

در نخستین گام و در اولین تجربه نگارشى به جمع آورى احادیث قدسى که همان کلام خداوند متعال است، مى پردازد و چند سالى را در تدوین این احادیث به صورت کتابى مستقل مى کوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون انبیا - از حضرت آدم(علیه السلام)تا خاتم مرسلین(صلى الله علیه وآله) - و سپس احادیث مربوط به ائمه اطهار رو مى کند و در خاتمه کتاب را با احادیث اخلاقى (در تاریخ 1056)^([1]) به پایان مى رساند شیخ حر عاملى در قسمتى از مقدمه آن مى نویسد: «...البته اینها در میان علما، به احادیث قدسى معروف هستند هرچند من پیشتر ندیده بودم که آنها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند. از همین رو علاقه مند شدم به اینکه نخستین کسى باشم که آنها را در یک کتاب جمع کرده است، . . ..»^([2])

2-صحیفه ثانیه

شیخ حُرّ عاملى در مقدمه این کتاب مى نویسد: «صحیفه سجادیه کامل که قسمتى از دعاهاى امام زین العابدین(علیه السلام) را در بر دارد به مهمات دین و دنیا مربوط است. من به خاطر علاقه اى که براى جمع و ترکیب این دعاهاى پراکنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهاى آن حضرت را که علماى بزرگوار نقل کرده اند، گرد آوردم. پس بر شما باد که این صحیفه شریف را با اولى همراه داشته، آنها را تلاوت کنى.»^([3])

«محدث جزایرى در اول شرح ملحقات صحیفه مى نویسد باید جمع احادیث قدسى را (برادر قرآن) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن) نام نهاد.»^([4])

شیخ حُرّ دفتر نگارش خود را با «کلام خدا» و دعاى «امام سجاد(علیه السلام)» آغاز کرد و از آن پس ده ها کتاب ارزشمند را به جامعه شیعى تحویل داد که حتى معرفى اختصارى هر یک در این مقال نمى گنجد. نکته اى که در بیشتر آثار شیخ حُرّ دیده مى شود تقسیم بندى فصلها و بخشهاى آنهاست که به عدد معصومین یا ائمه اطهار به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندى و تقسیم نموده است. این امر نشان از عشق و علاقه او حتى به عددى است که یادآور وجود آن بزرگواران است.

3-الایقاظ من الهجعة برهان على الرجعة

شیخ آقا بزرگ درباره این کتاب مى نویسد: شیخ در امل الآمل مى گوید:

«این کتاب حاوى بیش از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه و ادله بسیارى از قدما و متأخرین و جواب شبهات در این موضوع است.»

«شیخ حُرّ در سال 1075 نگارش این کتاب را به اتمام رساند.»^([5])

4-خلق الکافر

شیخ آقا بزرگ مى نویسد:

«. . . (مؤلف در این کتاب) آنچه در زمینه خلقت کافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر در آورده است . . . در آن به ذکر احادیثى پرداخته است که نهى از بحث در قضا و قدر و امر به تکلم در مسأله بداء شده است.»^([6])

5-الفوائدالطوسیه

شیخ حر در مقدمه این کتاب مى نویسد:

«این کتاب پاسخ برخى از احادیث مشکل و دُرّهاى تحقیق بعضى از مسائل پیچیده اى است که اهل علم و کمال در زمان اقامتم در طوس سؤال نموده اند . . ..»^([7])

6-بدایة الهدایة

شیخ حُرّ عاملى پیرامون انگیزه نگارش این کتاب مى نویسد:

«گروهى از برادران مؤمن که خواهان حق و حقیقت بودند از من در خواست کردند تا در حد توان احادیث مربوط به واجبات و محرمات را جمع آورى نمایم و در مواردى جزئى مستحبات و مکروهات و مباحات - برگرفته از روایات ائمه اطهار - در این زمینه به طور خلاصه آورده شود و ....»^([8])

7-امل الآمل

شیخ در جلد دوم این کتاب (ص 370) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایى ذکر مى کند که در سال ورود به مشهد (1073 هـ .ق.) دیده است. او به دلیل مشاغل بسیار 23 سال بعد آن را به رشته تحریر در مى آورد. در این باره نوشته اند :

شروع تألیف این کتاب سال 1096 ,, هـ .ق. و پایانش اول جمادى الثانى 1097 بوده است. شرح حال علماى جبل عامل که شیخ در این کتاب نگاشته 209 نفر و از علماى غیر جبل عامل 1110 نفر است.»^([9])

8-اثبات الهداة

این کتاب در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه اطهار، از آثار شیرین و خواندنى است که در 7 جلد به چاپ رسیده و برخى از جلدها به همت حجت الاسلام نصرالهى و برخى دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتى ترجمه شده است. شیخ در مقدمه کتاب مى نویسد:

«من به کتابى که در این باب کافى باشد و آنچه را عقلا به گرد آوردنش علاقه مندند . . . دست نیافتم بلکه دیدم این مطالب در وادى پراکندگى پنهان مانده و کسى که بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادى است.»

9-هدایة الاُمّه

شیخ حر در مقدمه این کتاب مى نویسد: «... این کتابى است حاوى احکامى که براى هر فرد ضرورت دارد... این کتاب را به خاطر پاسخگویى و در خواست گروهى از برادران دینى به رشته تحریر در آورده ام . . ..»^([10]) دیگر کتابهاى شیخ حر عاملى عبارتند از:

- تعلیقه اى بر کتاب مزار تألیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین على حسینى مرعشى حائرى (متوفاى 1316 ق)

- کتاب الفصول المهمة فى اصول الائمة. در بردارنده قواعد کلى که از ائمه (علیهم السلام) درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است.

- کتابى در رد صوفیه، یکهزار حدیث موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است.

- کتاب اجازات : در بردارنده انبوه اجازه هاى پیشینیان است.

- کتاب کشف التعمیه فى حکم التسمیه : پیرامون نامیدن حضرت مهدى به نام اصلى اوست که همنام پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) است.

- کتابى در اثبات اینکه نماز جمعه واجب عینى است. (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابورى)

- کتاب نزهة الاسماع فى الاجماع : اقسام و احکام اجماع در آن بیان شده است

- کتابى در اثبات متواتر بودن قرآن

- کتابى در رجال

- کتابى در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه (علیهم السلام).

- کتابى درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشى و سهو

- کتابى در ردّ نظرات اهل سنّت

- وصیت به پسرش علامه شیخ محمد رضا (به شیوه کشف المحجّة علامه سید بن طاووس)

- کتابى پیرامون زیارتگاهها و زیارتنامه ها

- کتابى در اخلاق : کتاب طهارة الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتى که از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است.

- کتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «حدیث منزلت»

- دیوان امام زینالعابدین (علیه السلام) که اشعار امام را گردآورى و به ترتیب حروف تنظیم کرده است. (در بمبئى چاپ شده است.)

- حاشیه بر کتاب کافى مرحوم کلینى

- حاشیه بر کتاب «من لایحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق

- حاشیه بر کتاب تهذیب شیخ طوسى(ره)

- حاشیه بر استبصار شیخ طوسى(ره)

- رساله اى در مناظره خود با بعضى از علماى اهل سنت در سفر حج

10-وسائل الشیعه

اما کتابى که شیخ حُرّ را با آن و آن را با شیخ حُرّ مى شناسیم کتاب گران سنگ «وسائل الشیعه» است. این اثر یکى از کتابهاى مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است که از اعتبار و اعتماد خاصى در میان کتابهاى حدیثى برخوردار است. در این کتاب، نویسنده روش خاص خود را بکار برده و احادیث فقهى که فقها در استنباط احکام شرعى بدان نیازمندند و بر آنها تکیه مى زنند جمع آورى کرده است و شمار آنان به بیست هزار حدیث مى رسد که شیخ حر از مصادر و کتب معتبر شیعه چون اصول کافى، من لایحضره الفقیه، استبصار، تهذیب و کتب دیگر که شمار آنها به هفتاد منبع و مأخذ مى رسد جمع آورده است. شیخ حُرّ کتاب را با احادیثى در مقدمه عبادات افتتاح کرده و سپس بر طبق کتب فقهى آن را از بحث طهارت تا مبحث بیان دیه ها تقسیم بندى نموده است.

شیخ حُرّ 32 این کار بزرگ را در زادگاهش «مشغر» به رشته تحریر در آورد و در سال 1088 در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. این سال براى شیخ سال پرکار و پربرکتى محسوب مى شد. چرا که در این سال «فهرست وسائل الشیعه» را نیز تدوین نمود. این موضوع که شیخ سـه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش در آورده است از نکته هایى است که سزاوار است هر محـقق و نویسـنده آن را فرا روى خویش قرار دهد. در بیان جایـگاه این کتاب هـمین بـس که از روزى که این سرچشمه به نگارش در آمده منبع و مأخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانى است که آخرین مرحله رسیدن به قـله اجـتهاد را طـى مى کنند. بر این کتاب از سـوى بزرگان تعـلیقه هاى بسیارى نگاشته شده که شاید شیخ حُرّ خود نخـستین کسى است که براى ابهام زدایى پیرامون برخى از مطالب آن پیشقدم شده است و «تحـریر وسائل الشیعه و تحجر مسائل الشریعه» نامى است که شیخ حُرّ عامـلى بر شرح وسـائل الشـیعه نـهاده است.

در عظمت این کتاب تنها به یک بیت از شعر علامه امینى درباره کتاب اکتفا مى کنیم.

«هذا صراط الهدى ما ضل سالکه *** الى المقامد بل تسموبه الرتب»^([11])

این کتاب راه هدایت است که رهروش گمراه نمى شود/

به هدف مى رسد و بلکه به مقامى عالى تر دست مى یابد.

[1]- در خصوص اتمام این کتاب به الذریعه، ج1، ص271، رجوع شود.

[2]- جواهرالسنیه، ترجمه زین العابدین کاظمى خلخالى، ص5.

[3]-الصحیفه الثانیه السجادیه، ص5.

[4] -الذریعه، ج 1، ص 271.

[5]-الذریعه، ج2، ص506.

[6]-الذریعه، ج7، 246.

[7]-الفوائدالطوسیه، ص6.

[8]- بدایة الهدایة ولب الوسائل، ج1، ص1.

[9]- ریاض العلماء، ج5، ص75.

[10]- هدایة الامّه، ص4.

[11]- شهداءالفضیله، ص210.

منبع:فرهیختگان تمدن شیعه