كلمات كليدي : قرآن، آيه، آيات، نشانه، معجزه، عبرت
نویسنده : حجت ذبيحي فر
آیه به معنی نشان، علامت و عجائب است؛[1] ولی به نظر برخی به معنای علامت و نشانه‌ی روشن و واضحی است که در محسوسات و معقولات به کار می‌رود.[2] تثنیه‌ی آن "آیتین" و جمع آن "آیات" است.[3]
در اصطلاح تاریخ قرآن به کوچک‌ترین واحد تقسیم قرآن که ماقبل و مابعدش را جدا می‌سازد، "آیه" اطلاق می‌گردد؛[4] به عبارتی آیه بخشی از حروف، کلمات یا جمله‌هایی است که از طریق نقل و روایت حدود آنها مشخص شده است.[5]
ترتیب و توالی آیه‌ها، توقیفی است و با ارشاد پیامبر اسلام صورت گرفته است؛ یعنی به امر الهی و راهنمایی جبرئیل از طریق وحی انجام گرفته و در مواردی که حضرت محمد –صلی‌الله علیه و آله- آیه یا آیاتی را جابجا می‌کرد، نیز به رهنمود وحی بوده است و صحابه در آن نداشتند.[6]
معنای اصطلاحی در برخی آیات[7] و روایات نبوی و ائمه‌ی اطهار –علیهم‌السلام- نیز به‌کار رفته است.
رسول خدا(ص) فرمودند:
«مَنْ قَرَأَ أَرْبَعَ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ وَ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ آیَتَیْنِ بَعْدَهَا وَ ثَلَاثَ آیَاتٍ مِنْ آخِرِهَا لَمْ‌یَرَ فِی نَفْسِهِ وَ مَالِهِ شَیْئاً یَکْرَهُهُ وَ لَایَقْرَبُهُ شَیْطَانٌ وَ لَایَنْسَى الْقُرْآن»[8]
«کسی که چهار آیه اول سوره بقره و آیةالکرسی و دو آیه بعد از آن و سه آیه آخر سوره بقره را قرائت کند در جان و مال خود بد نخواهد دید»
امام صادق(ع) فرمودند:
«سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی قَالَ هِیَ سُورَةُ الْحَمْدِ وَ هِیَ سَبْعُ آیَات»[9]
«سبع من المثانی، همان سوره حمد است که هفت آیه دارد»
نحوه‌ی استعمال آیه در قرآن
آیات قرآن متشکل از چند کلمه یا چند جمله است و گاهی یک کلمه بوده؛ مانند: «مدهامتان»[10] و گاه از حروف مقطعه تشکیل یافته است؛ نظیر: «یس» و «الر». بلندترین آیه‌ی قرآن آیه‌ی 282 سوره‌ی بقره است که به "آیه‌ی دَین" معروف است و کوتاه‌ترین آیه را می‌توان همان "مدهامَتان" دانست. واژه‌ی "آیه" 84 بار به صورت مفرد و 148 بار به صورت جمع در قرآن کریم به کار رفته است.
معانی واژه‌ی "آیه" در قرآن
1. معجزه
یکی از معانی لفظ "آیه" معجزه است که در مواردی از قرآن به این معنی اشاره شده است؛[11] از جمله:
«سَلْ بَنی‌‌إِسْرائیلَ کَمْ آتَیناهُمْ مِنْ آیةٍ بَینَةٍ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ»[12]
«از بنى‌اسرائیل بپرس: چه اندازه نشانه‌هاى روشن به آنها دادیم؟ (ولى آنان، نعمت‌ها و امکانات مادى و معنوى را که خداوند در اختیارشان گذاشته بود، در راه غلط به کار گرفتند) و کسى که نعمت خدا را، پس از آن که به سراغش آمد، تبدیل کند (و در مسیر خلاف به کار گیرد، گرفتار عذاب شدید الهى خواهد شد) که خداوند شدیدالعقاب است.»
این آیات همان ید بیضا، تبدیل شدن عصاى موسى به مار عظیم، شکافتن دریا، سایه انداختن ابر بر آنها، فرستادن "منّ و سلوى" و مانند آنهاست که در گذشته به بنى‌اسرائیل عنایت شده بود.[13]
آیه‌ی دیگری که حکایت از معنای معجزه بودن "آیه" دارد، مربوط به مشرکان بهانه‌جو است که جهت ایمان آوردن به پیامبر اسلام(ص) از حضرت معجزه می‌خواستند:[14]
«وَ یقُولُونَ لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیهِ آیةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرین»[15]
«مى‌گویند: چرا معجزه‌اى از پروردگارش بر او نازل نمى‌شود؟! بگو: غیب (و معجزات) تنها براى خدا (و به فرمان او) است! شما در انتظار باشید، من هم با شما در انتظارم! (شما در انتظار معجزات بهانه‌جویانه باشید، و من هم در انتظار مجازات شما!)»
2. دلیل و نشانه
یکی دیگر از معانی "آیه"، دلیل و برهان است که در برخی آیات به صورت مفرد و جمع ذکر شده[16] که در این مقاله به یک نمونه از آن اشاره می‌شود.
وقتی بنى‌اسرائیل به مأموریت طالوت نبی از سوى خداوند اطمینان پیدا نکردند، از او خواهان نشانه و دلیل شدند؛ لذا پیامبرشان صندوق عهد را به عنوان نشانه‌ی حکومت خویش بیان نمود:[17]
«وَ قالَ لَهُمْ نَبِیهُمْ إِنَّ آیةَ مُلْکِهِ أَنْ یأْتِیکُمُ التَّابُوتُ فیهِ سَکینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ...»[18]
«و پیامبرشان به آنها گفت: نشانه‌ی حکومت او این است که (صندوق عهد) به سوى شما خواهد آمد. (همان صندوقى که) در آن، آرامشى از پروردگار شما [است]...»
3. عبرت
عبرت به معنای پندپذیری است.[19] به عبارت دیگر، حالتی است که با آن از شناخت محسوس به شناخت غیر محسوس دست می‌یابند.[20] خداوند در سه مورد از قرآن پس از برشمردن بعضی از حوادث و رویدادها، همگان را دعوت به عبرت گرفتن از این حوادث فراخوانده است.[21] این رویدادها گاهی خوابیدن و مردن است؛ چرا که انسان متفکر از همین خوابیدن و مردن متوجه مى‌شود که مدبر امور خداست، و روزى تمام مخلوقات به سوى خدا برمى‌گردد،[22] و گاهی مرگ و محو طاغوت‌هاست.[23] اینک به یک مورد از آن اشاره می‌شود:
«فَالْیوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیةً وَ إِنَّ کَثیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُون»[24]
«ولى امروز، بدنت را (از آب) نجات مى‌دهیم، تا عبرتى براى آیندگان باشى! و بسیارى از مردم، از آیات ما غافلند!»
در رابطه با نحوه‌ی عبرت گرفتن از این آیه، اغلب مفسران بر این باورند که چون خداى تعالى فرعون و قومش را غرق کرد، برخى از بنى‌اسرائیل باور نمى‌کردند که وى غرق شده باشد و می‌گفتند: او بزرگ‌تر از آن بود که غرق شود، از این‌رو خداى تعالى پیکرش را از آب بیرون انداخت تا وى دیده و عبرتى براى آیندگان پس از خود باشد.[25]
4. عمارت
از جمله معانی دیگر "آیه" عمارت است که در سوره‌ی شعرا با لفظ مفرد به کار رفته است. این آیه لحنی کاملا انتقادی دارد؛ مخاطب این انتقادها قوم هود و عاد هستند؛ این اقوام متمکن و ثروتمند براى خودنمایى و تفاخر بر دیگران بناهایى بر نقاط مرتفع کوه‌ها و تپه‌ها، همچون برج و مانند آن مى‌ساختند که هیچ هدف صحیحى براى آن نداشتند، جز اینکه توجه دیگران را به آن جلب نموده و قدرت و نیروى خود را به رخ سایرین بکشند:[26]
«أَتَبْنُونَ بِکُلِّ ریعٍ آیةً تَعْبَثُون»[27]
«آیا شما بر هر مکان مرتفعى نشانه‌اى از روى هوا و هوس مى‌سازید؟!»
منظور از آن مکان، عمارت یا قصرهاى بلند است که بر روى کوه‌ها و زمین‌هاى مرتفع یا برج‌هاى دیدبانى بر سر راه‌ها ساخته شده بود بدون اینکه نیازى به وجود آنها داشته باشند؛ یا بناهایی براى اشراف بر رهگذران و مسخره کردن آنها و یا عمارتی که براى بازی‌هاى بیهوده می‌ساختند، مراد است.[28]
5. نعمت
نعمت یکی دیگر از معانی لفظ "آیه" است که در قرآن به صورت مفرد و جمع به کار رفته است. خداوند در ادامه‌ی شمارش نعمت‌های خود، به یک نعمت ویژه‌ی دیگری نیز اشاره نموده و می‌فرماید:
«وَ آیةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّیتَهُمْ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُون»[29]
«نشانه‌اى (دیگر از عظمت پروردگار) براى آنان است که ما فرزندانشان را در کشتی‌هایى پر (از وسایل و بارها) حمل کردیم»[30]
این نعمت همان مَرکب و وسیله‌ی نقلیه است که از ضروریات زندگى بشر بوده و نشانه‌اى از لطف و تدبیر الهى است.[31] این آیه حکایت از دریاها و بخشى از نعمت‌ها و مواهب دریا یعنى حرکت کشتی‌هاى تجارى و مسافربرى بر صحنه‌ی آنها دارد.[32] به عبارت دیگر، سیاق آیه تأکید دارد بر این که کشتى انباشته از کالا، به سبب سنگینى به خطر غرق شدن نزدیک‌تر است؛ ولی با این حال چنین اتفاقی روی نمی‌دهد که این هم بارزترین دلالت بر نعمت خداست که انسان و ما یحتاج او را با هم و یک مرتبه حمل می‌کند.[33]
6. شگفتی‌های آفرینش
یکی دیگر از معانی "آیه" شگفتی آفرینش است که به طور مفصل در قرآن به این معنا اشاره شده و این آیات غالبا به صورت جمع (آیات) استعمال شده‌اند. آیاتی هستند که بیان‌گر شگفتی‌های آفرینش و همچنین نشانه‌هاى قدرت خداوند در آفرینش هستند.[34] اغلب مفسرین بر این نظر هستند که در این آیات، لفظ "آیه" به معنای شگفتی آفرینش معنا شده است:[35]
«وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَالْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُون»[36]
«و از آیات او این است که آسمان و زمین به فرمان او برپاست؛ سپس هنگامى که شما را (در قیامت) از زمین فراخواند، ناگهان همه خارج مى‌شوید (و در صحنه‌ی محشر حضور مى‌یابید)!»
با توجه به سیاق آیات قبل، این آیه علاوه بر اینکه به آیات آفاقى اشاره کرده، به تدبیر نظام آسمان و زمین و ثبات و بقاى آنها نیز اشاره دارد؛ چرا که علاوه بر آفرینش آسمان‌ها که در آیات قبل به آن اشاره شد، آیتى از آیات الهی به حساب می‌آیند. همچنین برپایى و ادامه‌ی نظام آنها نیز آیتى دیگر است؛ چون این شگفتی بزرگ در گردش منظم خود احتیاج به امور زیادى دارد که مهم‌ترین آنها محاسبه‌ی پیچیده‌ی تعادل نیروى جاذبه و دافعه‌ی زمین است.[37]
7. آیات قرآن
یکی دیگر از معانی "آیه"، آیات مصطلح قرآن است که اول مقاله به آن اشاره شد و در این بحث به ذکر دو نمونه بسنده می‌شود. خدای تبارک در بیان تقسیم آیات به محکم و متشابه می‌فرماید:
«هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات...»[38]
«او کسى است که این کتاب (آسمانى) را بر تو نازل کرد، که قسمتى از آن، آیات "محکم" [صریح و روشن] است که اساس این کتاب مى‌باشد (و هر گونه پیچیدگى در آیات دیگر با مراجعه به اینها برطرف مى‌گردد.) و قسمتى از آن، "متشابه" است...»
این آیه یکی از مهم‌ترین مباحث علوم قرآنی به شمار می‌آید؛ چراکه درصدد بیان مطلب مهمى درباره‌ی قرآن است که اساس فهم درست آیات قرآنى به شمار می‌آید.[39] سخن در این آیه روی لفظ "آیات" است که به صورت جمع به کار رفته و در صدد بیان این نکته است که آیات قرآن بر دو دسته هستند؛ مفهوم برخی آیات آن‌چنان روشن است که جاى هیچ‌گونه انکار، توجیه و سوء استفاده در آن نیست و آنها را "محکمات" گویند و برخی دیگر به خاطر بالا بودن سطح مطلب یا گفتگو درباره‌ی عوالمى که از دسترس ما بیرون است، مانند عالم غیب، جهان رستاخیز و صفات خدا چنان هستند که معنى نهایى و اسرار و کنه حقیقت آنها نیاز به سرمایه‌ی خاص علمى دارد که آنها را "متشابهات" گویند.[40]
همچنین، خداوند به خاطر بیان عظمت و بزرگی آیات قرآن، به آیاتی از قرآن اشاره می‌نماید که نشان از اوصاف این کتاب آسمانی دارند؛ اوصافی که ترسیم روشن و گویایى از چهره‌ی اصلى قرآن دربردارد.[41] اوصافی که بیان‌گر عدم اختلاف در آیات هستند؛ چراکه عدم اختلاف در آیات، خود شاهد صدق قرآن است:[42]
«کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیاً لِقَوْمٍ یعْلَمُون»[43]
«کتابى که آیاتش هر مطلبى را در جاى خود بازگو کرده، در حالى که فصیح و گویاست براى جمعیتى که آگاهند!»