كلمات كليدي : قرآن، ترتيل، قرائت، تدبر، الفاظ و معاني، آداب ظاهري و باطني
نویسنده : محدثه بهمدي
ترتیل از ریشه‌ی "رتل" به معنای زیبایی چینش و هماهنگی به بهترین وجه است.[1] واژه‌ی "ترتیل" نیز در لغت، به معنای جمع کردن، هماهنگی و نظام‌بخشی به چیزی است.[2] این نظم بخشیدن و هماهنگی نسبت به هرچیزی معنایی متناسب با خود را خواهد داشت؛ همان‌طورکه دندانها با نظمی خاص برای خردکردن و هضم غذا کنار هم چیده شده‌اند؛ آیات قرآن نیز با بهترین بیان و چینش برای هدایت بشر، در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند که به آن ترتیل گفته می‌شود.[3] ترتیل به سه بخش الفاظ، محتوا و معانی قرآن بیان می‌گردد؛ در واقع بخش الفاظ، مقدمه‌ای برای ورود به حوزه‌ی معانی قرآن کریم است تا با توجه به چینش و نظم خاص آیات و غور در آن، به پیام و هدف اصلی آیه پی ببریم.[4]
ترتیل قرآن در اصطلاح علم تجوید به زیبایی و روانی در قرائت همراه با اداء واضح کلمات و تأنی و تدبر در آیات گفته می‌شود.[5]
در تعریف دیگری می‌خوانیم:
کمال ترتیل، تفخیم الفاظ و آشکار کردن حروف است، به‌طوری‌که حروف در یکدیگر ادغام نشوند.[6]
امام علی(ع) در معنای ترتیل فرموده‌اند:
«کلمات را واضح و روشن ادا نما و پیاپی و پشت سر یکدیگر مخوان؛ یعنی حروف آن را مانند مو متصل به یکدیگر مگردان و شبیه ریگ پراکنده مساز؛ لکن به وسیله‌ی آن دلهای سخت را بکوب؛ یعنی حروف و کلمات آن را طوری ادا نما که حتی در دلهای سخت جای گیرد و مؤثر افتد. پس نباید همت شما این باشد که به آخر سوره برسید.»[7]
کاربرد ترتیل در قرآن کریم
واژه‌ی ترتیل و مشتقات آن فقط در دو آیه از قرآن کریم به کار رفته است. در مورد اول خداوند آن را به خود نسبت داده و می‌فرماید:
«...کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً»[8]
«...این بخاطر آن است که قلب تو را بوسیله‌ی آن محکم داریم، و (از این رو) آن را به تدریج بر تو خواندیم.»
در این آیه، ترتیل قرآن به معنی نظم و چینش خاص آیات، به منظور تأمین نیازهای فکری و روحی انسان و نیز هدایت مؤمنان و ثبات قلب آنان بیان شده است.[9]
هدف از تعلیم، فراگرفتن علم و ثبت و ضبط آن در ذهن است؛ لذا در هنگام تدریس، هیچگاه مطالب به صورت دفعی و یکجا از سوی معلم به آموزنده القا نمی‌شود؛ بلکه برای یادگیری کامل مطالب، آموزگار آنها را کم کم و در طی روزهای متعددی به متعلم یاد داده و وی نیز پس از فراگیری، با تمرین و به‌کارگیری معلومات، آنها را در ذهن خود تثبیت می‌نماید. قرآن کریم نیز که کامل‌‌ترین کتاب برای سعادت و کمال بشریت است و نیز جامع تمام مطالب از قبیل فقهی، اخلاقی، عبرت‌آموزی، قوانین فردی و اجتماعی و... است، خداوند آیات آن را به صورت دسته‌بندی شده و جزء جزء طبق شرائط همان زمان، همچنین منطبق با حوادث احتمالی و پیش‌آمده، و نیز متناسب با جریان فکری و روحی حاکم بر مؤمنین، بر پیامبر اکرم(ص) القاء نمود تا تبلیغ و تدریس این کتاب آسمانی توسط رسول خدا(ص)، بهترین اثر را در تربیت افراد جامعه دارا باشد.[10]
در آیه‌ی بعدی ترتیل به پیامبر اکرم(ص) نسبت داده شده که خدای تبارک از رسول خدا(ص) می‌خواهد تا قرآن را به صورت ترتیل قرائت نماید:
«...وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً»[11]
«...و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان»
مقصود از ترتیل در این آیه، حضور قلب و کمال معرفت است. پس از اینکه خدای متعال پیامبر(ص) را به نماز و قیام شب امر نمود، به ایشان فرمان ترتیل آیات قرآن را داد تا بدین وسیله با تأمل در حقایق آن به عظمت پروردگار متعال پی برده و دلش به نور معرفت الهی روشن گردد.[12]
بنابراین تدبر در قرآن و کمال انسان به شیوه‌ی ترتیل صورت می‌پذیرد؛ چراکه از پیامبر عظیم‌الشأن خواسته شده که برای تقویت روحیه‌ی خود قرآن را به شیوه‌ی ترتیل تلاوت نماید و حضرت نیز کمال انس با قرآن و تدبر در آیات را در قرائتش به‌کار می‌بست.[13]
آداب تلاوت قرآن کریم
برای بهره‌گیری بیشتر و بهتر خواندن کلام الله مجید، آداب و دستورالعمل‌هایی در قرآن و روایات معصومین برای آن بیان شده که به آداب ظاهری (با وضو بودن، رو به قبله نشستن، مسواک زدن، رعایت ترتیل و...) و آداب باطنی (حالتهای روحی قاری از قبیل تدبر در معانی، تأثیرپذیری روحی از قرائت و...) تقسیم می‌گردد.[14]
مراحل ترتیل
تلاوت قران به صورت ترتیل، به دو دسته تقسیم می‌شود:
الف. ترتیل در لفظ
مقصود از آن درست خواندن قرآن و قرائت آن به صورت شیوا و شمرده شمرده است[15] که مصادیق بسیاری را در بر می‌گیرد:
1. رعایت مخارج حروف؛ این بخش قدم اول در ترتیل قرآن است.[16]
امام علی(ع) در این‌باره می‌فرمایند: «ترتیل، رعایت مخارج حروف و حفظ وقف‌ها است.»[17]
عدم رعایت مخارج حروف، موجب تغییر در معنای کلمه گردیده[18] و بی‌معنا شدن واژگان و از بین رفتن و مستهجن شدن مفهوم آیه و حتی کفرآمیز گشتن آن را در پی دارد؛ لذا دقت در تلفظ صحیح حرکات، جزء مباحث مقدماتی ترتیل به حساب می‌آید.[19]
2. توجه به آهنگ کلمات و موسیقی قرآن؛ دومین قدم در بخش ترتیل‌خوانی است.[20]
امام صادق(ع) در این‌باره می‌فرمایند: «ترتیل آن است که در آیات مکث، تأمل و وقف نمایی و آن را با صدای زیبا بخوانی.»[21]
از آنجا که صوت زیبا تحول و دگرگونی بسیاری را در روحیه‌ی انسان ایجاد می‌کند،[22] خداوند نیز در آیات کتاب خویش موسیقی خارق‌العاده و اعجاز‌گونه‌ای قرار داده که تأثیر شگرفی در روح و جان انسان ایجاد نموده و وی را شیفته‌ی خود ساخته است.[23] انسان نیز، مستانه به سیر و سلوک در آیات آن می‌پردازد که این دگرگونی از تلفظ صحیح حروف و کلمات شروع شده و با رعایت آهنگ بیانی (لحن سخن) و موسیقی خاص ترکیبات، درهم آمیخته و فصاحت کلمات و تعبیرات آن را به اوج خود می‌رساند.[24] این تأثیرپذیری شگرف در زمان پیامبر اسلام(ص) به حدی بود که کفار به خاطر ترس و وحشتی که از آن داشتند، سعی می‌کردند در هنگام تلاوت قرآن، آنچنان هیاهویی به راه بیاندازند تا صدای قرآن به گوش مردم نرسد.[25]
3. تقطیع آیات؛ قرآن کریم سفره‌ی الهی است که هر کس باید به قدر ظرفیت خود از آن بهره‌برداری کند و سهم ما در این سفره‌ی با برکت الهی لقمه‌هایی است که باید با تأنی و تک‌تک گرفته شده و در وجود انسان جذب و هضم گردد؛ بنابراین برای درک این نعمت باید آیات قرآن را به اندازه‌ی نفس و نیز متناسب با کشش ذهنی خود از یکدیگر تقطیع نماییم تا با تفکر و تدبر بهتر آنان، فهم بیشتری در مطالب آن داشته باشیم.[26]
نمونه‌ی آن روایتی از عایشه در مورد شیوه‌ی قرائت قرآن پیامبر عظیم‌الشأن(ص) است: «پیامبر پیوسته قرائت خود را به صورت آیه آیه تقطیع می‌نمود.»[27]
همچنین در روایات مربوط به ترتیل، به مکث و تأنی در آیات نیز تأکید شده که تقطیع از لوازم آن به شمار می‌آید. رسول خدا(ص) در این زمینه می‌فرمایند:
«ترتیل این است که در هنگام خواندن قرآن مانند شعر صدای خود را ترجیح ندهی که نه مانند بحر طویل، یکسره باشد و نه مانند شعر، پاره پاره...»[28]
فهم و درک معانی آیات و شناخت مقاطع تقطیع بر اساس آن، نیاز به آشنایی علم صرف و نحو دارد؛ علاوه بر آن انسان باید به فصاحت و بلاغت قرآن آگاهی کافی داشته باشد.[29]
4. پرهیز از شتابزدگی در قرائت؛ عدم سرعت و شتاب در تلاوت قرآن، قدم چهارمی است که در حین ترتیل باید آن را رعایت نمود.[30]
امام صادق(ع) می‌فرمایند: «به یقین قرآن، به سرعت قرائت نمی‌گردد و لیکن به شیوه‌ی ترتیل خاص تلاوت می‌شود.»[31]
قرآن کریم مانند کتب معمولی نیست تا با خواندن سریع آیات، معنیشان فهمیده شود و نیز این کتاب عظیم مانند کلمات قصار نیست که هر قطعه‌ی آن معنا و مفهوم منحصر به فردی داشته باشد؛ پس اینکه به مؤمنان، قرائت به صورت ترتیل هشدار داده شده تا نه آن را با سرعت بخوانند و نه مطالب آن را از هم پراکنده و متشتّت سازند؛ لذا مقداری درنگ و تأنی در آیات، با توجه به تفاوت قدرت و اندیشه و نیز توانایی‌های مختلف افراد متفاوت است.[32]
5. تداوم و پیوستگی در قرائت؛ تداوم قرائت و تلاوت همیشگی آیات، اصل پنجمی است که ترتیل در لفظ را تکمیل و شرائط مناسبی را برای ورود به ترتیل در معنا فراهم می‌آورد.[33]
خداوند در قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
«...فَاقْرَؤُا ما تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآن»[34]
«...اکنون آنچه براى شما میسّر است قرآن بخوانید.»
قرآن کریم رزق روحی انسان است؛ چون جریان تکامل و رشد روحی انسان به تدریج صورت می‌پذیرد؛ بنابراین تداوم و پیوستگی تلاوت، به عنوان عامل اساسی فراهم نمودن زمینه‌ی کمال در این مسیر باید وجود داشته باشد و این امر، با مداومت و عادت در تلاوت قرآن شکل می‌گیرد.[35]
ب. ترتیل در معنا
ترتیل قرآن علاوه بر دقت در الفاظ آیات، به عامل معنوی دیگری نیز نیاز دارد که از آن به ترتیل در معنا نام برده می‌شود و در سه حوزه صورت می‌پذیرد:[36]
1. توجه به معانی و طرح سؤال؛ طرح سؤال انگیزه‌ی قوی برای تدبر در قرآن به وجود می‌آورد و نقشی اساسی در تمرکز فکر و جهت‌دهی آن در پیگیری آیات و مفاهیم آنها به عهده دارد. اساسا ذهن بدون سؤال، انگیزه‌ای برای کنکاش و جستجو در جهت تأمین احتیاجات فکری نخواهد داشت؛ بنابراین انسان باید حین قرائت، در سه حوزه‌ی ترجمه، تفسیر و تأویل قرآن کریم سؤالاتی را برای خود طراحی نماید.[37]
2. تأنی در آیات؛ پس از اینکه انسان در سه زمینه‌ی ترجمه، تفسیر و تأویل برای خود سؤالاتی طرح نمود، لازم است برای آنان پاسخ مناسبی بیابد که از طریق توقف در آیات جهت تدبر و تفکر در آنها تحقق گرفته و نیازمند صبر و حوصله‌ی فراوان برای یافتن پاسخ مناسب می‌باشد.[38]
در قرآن مجید نیز تأمل در آیات، دلیل نزول تدریجی قرآن معرفی شده است:
«وَ قُرْءَانًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلىَ النَّاسِ عَلىَ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنَاهُ تَنزِیلاً»[39]
«و قرآنى که آیاتش را از هم جدا کردیم، تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى و آن را بتدریج نازل کردیم.»
از آنجا که تأنی در آیات و مرور آهسته، فرصت و زمینه‌ی مناسبی را برای پیدایش انگیزه‌ی تفکر در آنها پدید می‌آورد، لذا خداوند با در نظر گرفتن استعدادهای مختلف افراد، نزول تدیجی قرآن را موقعیت گرانبهایی برای تأنی و تأمل در آیه‌ها معرفی می‌کند.[40]
امام سجاد(ع) در این زمینه می‌فرمایند: «آیات قرآن گنجینه هستند؛ پس بر تو سزاوار است، با دقت بنگری که در آن چه چیزی نهفته است.»[41]
در این راه انسان باید علاوه بر بهره‌گیری از علوم مرتبط، به خداوند متعال توسل نموده و از او طلب علم نماید تا آیات قرآن برایش مکشوف گردد.[42]
3. تدبر در آیات؛ تدبر به معنای اندیشیدن است که ژرف‌اندیشی و عاقبت‌اندیشی انسان را به همراه داشته و به کشف حقایقی می‌انجامد که در ابتدای امر و با نگاه ظاهری به چشم نمی‌آیند. مسیر تدبر در قرآن کریم، همان ترتیل است که از قرائت آیات شروع و با اندیشیدن در آن، به عمل ختم می‌شود.[43]
خداوند در قرآن می‌فرماید:
«الَّذینَ آتَیناهُمُ الْکِتابَ یتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُون»[44]
«کسانى که کتاب آسمانى به آنها داده‌ایم [یهود و نصارى] آن را چنان که شایسته‌ی آن است مى‌خوانند؛ آنها به پیامبر اسلام ایمان مى‌آورند و کسانى که به او کافر شوند، زیانکارند.»
امام صادق(ع) در تفسیر این آیه می‌فرماید: «مقصود از این افراد کسانی هستند که آیات قرآن را با ترتیل قرائت می‌کنند و در معانی آن تفکر و بدان عمل می‌کنند.»[45]
از این حدیث و احادیث دیگری که از ائمه‌ی اطهار -علیم‌السلام- در باب ترتیل و تلاوت قرآن بیان شده به خوبی درمی‌یابیم که تلاوت راستین، همان تلاوت به شیوه‌ی ترتیل است.[46]
همان‌طورکه در روایت دیگری از آن حضرت می‌خوانیم: «حق تلاوت قرآن، توقف در برابر آیات بهشت و جهنم است؛ به‌طوری‌که جنت را از خداوند درخواست کنیم و در برابر آتش الهی به او پناه ببریم.»
بنابراین پس از قرائت آیات و قرار گرفتن در مسیر پرسش، نوبت به تفکر و تدبر در این کلام الهی می‌گردد تا با سیر و سلوک در آیات آفاقی و انفسی و نیز مرور مکرر آنها، به پاسخهای صحیح و عمیقی دست بیابیم.[47]