|
27- از خطبه هاى آن حضرت (ع) است
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْيَا قَدْ أَدْبَرَتْ وَ آذَنَتْ بِوَدَاعٍ- وَ إِنَّ الْآخِرَةَ قَدْ أَقْبَلَتْ وَ أَشْرَفَتْ بِاطِّلَاعٍ- أَلَا وَ إِنَّ الْيَوْمَ الْمِضْمَارَ وَ غَداً السِّبَاقَ- وَ السَّبَقَةُ الْجَنَّةُ وَ الْغَايَةُ النَّارُ- أَ فَلَا تَائِبٌ مِنْ خَطِيئَتِهِ قَبْلَ مَنِيَّتِهِ- أَ لَا عَامِلٌ لِنَفْسِهِ قَبْلَ يَوْمِ بُؤْسِهِ- أَلَا وَ إِنَّكُمْ فِي أَيَّامِ أَمَلٍ مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ- فَمَنْ عَمِلَ فِي أَيَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ- فَقَدْ نَفَعَهُ عَمَلُهُ وَ لَمْ يَضْرُرْهُ أَجَلُهُ- وَ مَنْ قَصَّرَ فِي أَيَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ- فَقَدْ خَسِرَ عَمَلُهُ وَ ضَرَّهُ أَجَلُهُ- أَلَا فَاعْمَلُوا فِي الرَّغْبَةِ كَمَا تَعْمَلُونَ فِي الرَّهْبَةِ- أَلَا وَ إِنِّي لَمْ أَرَ كَالْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا وَ لَا كَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا- أَلَا وَ إِنَّهُ مَنْ لَا يَنْفَعُهُ الْحَقُّ يَضُرُّهُ الْبَاطِلُ- وَ مَنْ لَا يَسْتَقِيمُ بِهِ الْهُدَى يَجُرُّ بِهِ الضَّلَالُ إِلَى الرَّدَى- أَلَا وَ إِنَّكُمْ قَدْ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ وَ دُلِلْتُمْ عَلَى الزَّادِ- وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمْ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ- فَتَزَوَّدُوا فِي الدُّنْيَا مِنَ الدُّنْيَا- مَا تَحْرُزُونَ بِهِ أَنْفُسَكُمْ غَداً
لغات
قد ادبرت: پشت كرد اذنت: آگاه كرد- خبر داد.
اشرفت: خبردار شد مضمار: مدّت زمانى است كه اسب براى مسابقه لاغر مى شود يعنى چند روز آن را به علف خوردن مى بندند تا خوب چاق و فربه شود و سپس علف را قطع مى كنند و غذاى معموليش را مى دهند تا براى مسابقه ورزيده شود و مدّت اين كار چهل روز است.
لغت «مضمار» براى مكانى كه در آن، اسب را اين چنين لاغر مى كنند نيز به كار مى رود سباق: مصدر باب مفاعله و به معناى مسابقه (از يكديگر پيشى گرفتن) است و ممكن است جمع «سبقه» باشد همانند «نطاف» جمع «نطفه»«» و يا اين كه جمع سبقه باشد، مثل «حجال» كه جمع «حجله» است يا جمع «سبق» باشد مانند: «جمال» كه جمع «جمل» است و هر سه شكل (سبقه، سبقه، سبق) به معناى جايزه اى است كه براى برنده مسابقه قرار داده مى شود خواه مال باشد يا عزّت و افتخارى كه باعث سربلندى او گردد.
منيّة: به معنى مرگ است بؤس: كمال نياز و احتياج تحرزون: نگهدارى مى كنيد
ترجمه
از خطبه هاى آن حضرت است كه در بيوفايى دنيا و توجّه دادن مردم به آخرت ايراد شده است. «پس از ستايش خداوند متعال و درود بر رسول گرامى اسلام، مسلم است كه دنيا بر شما پشت كرده و بدرود خود را اعلام مى دارد، و آخرت رو به سوى شما آورده، ورود خود را اطّلاع مى دهد. بنا بر اين امروز، روز رياضت و رنج و عبادت، و فردا هنگام سبقت گرفتن به سوى بهشت است. آن كه در مسابقه عمل نيك جلو افتد، بهشت را پاداش مى گيرد، و آن كه عقب ماند.
پايان كارش جهنم است. آيا توبه كننده اى نيست تا پيش از فرا رسيدن مرگش توبه كند و آيا عمل كننده بخيرى نيست كه براى روز دشوار قيامت هم اكنون دست به كار شود به هوش باشيد، شما در روزگار اميدوارى هستيد، كه در پس آن مرگ و گرفتارى است، پس آن كس كه در روز اميدوارى براى روز گرفتاريش عمل كند، عملش به او سود مى بخشد، و مرگش به او زيان نمى رساند و هر كس پيش از فرا رسيدن مرگش در عمل كوتاهى كند، عمل نكردن موجب خسران مى شود، و اجلش به او زيان وارد مى كند. آگاه باشيد، در روزگار خوشى براى خدا با خضوع عمل كنيد، چنان كه در ايام گرفتارى از روى ناچارى عمل مى كنيد. بدانيد كه من هيچ نعمتى را مانند بهشت نديده ام كه خواهان آن بخوابد، و نه هيچ عذابى مانند دوزخ را، كه فرارى از آن، غفلت ورزد و باز آگاه باشيد، هر كه را حق سود نرساند باطل به او زيان مى رساند و هر كه را هدايت به راه راست نكشاند، ضلالت به چاه گمراهيش اندازد. آگاه باشيد به شما فرمان كوچ داده اند، و براى برگرفتن زاد و توشه هدايتتان كرده اند. مردم، دو چيز است، كه من براى شما نسبت به آن دو امر، سخت بيمناكم. «پيروى هواى نفس كردن و آرزوهاى دور و دراز داشتن.» بنا بر اين از دنيا، زاد توشه تقوا و عمل شايسته، براى فرداى خود برداريد.»
شرح
مرحوم سيد رضى، پس از ذكر اين خطبه شريفه آن را مورد ستايش قرار داده، و چنين مى گويد: «تنها سخنى كه مى تواند انسانها را به زهد، نسبت به دنيا و كار براى آخرت وادار كند، اين سخنان برجسته امام (ع) است كه دلبستگى انسان را از آرزوهايش مى كند و جرقه هاى پندپذيرى و تنفّر (از گناه) را در وجود او روشن مى سازد» و از شگفت ترين فرازهاى اين خطبه اين است: «آگاه باشيد كه امروز روز تمرين و فردا روز مسابقه است، جايزه برندگان، بهشت و سرانجام بازندگان آتش جهنّم است.» در اين سخن گرانقدر- علاوه بر شكوه لفظ و عظمت معنا و درست مجسّم كردن مطلب و تشبيه هاى واقعى- رازى شگفت و معنايى ظريف نهفته است آنجا كه مى فرمايد: و السّبقة الجنّة و الغاية النّار امام (ع) در اين دو جمله، راجع به نتيجه مسابقه كه دو معناى مختلف دارد دو لفظ متفاوت آورده است و چنانكه در مورد بردن و پيروزى به جمله: السبقة الجنّة تعبير فرموده، در مورد باختن به: و السبقة النّار تعبير نكرده است زيرا معمولا سبقت گرفتن، نسبت به امور دوست داشتنى است، و اين، صفت بهشت است و در دوزخ و آتش آن اين معنا، وجود ندارد و از آن به خدا پناه مى بريم، بنا بر اين، چنين تعبيرى درست نبوده است، پس به اين علت امام (ع) مى فرمايد: و الغاية النّار زيرا غاية كه به معناى مطلق پايان است چيزى است كه آدمى ناگريز به آن مى رسد. بنا بر اين، تعبير به «غايت»- بر خلاف «سبقت»- در هر دو مورد صحيح است و غايت در اين مورد مثل كلمه مصير و مآل است كه به معناى سرانجام و مقصد مى باشد كه خداوند متعال در قرآن مى فرمايد: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلُّوا عَنْ«» و در اين جا درست نيست كه گفته شود: سبقتكم الى النّار «سرانجام مسابقه شما آتش است».
اكنون، در اين خطبه خوب دقت كنيد كه باطنش شگفت آور و ظريف و مضامين آن بسيار عميق است- و بيشتر سخنان امام (ع) چنين است. و در پايان معرفى اين خطبه بيان مى دارد كه در برخى ديگر از نسخه هاى نهج البلاغه چنين آمده است: و السّبقة الجنّة به ضمّ سين، و «سبقه» در لغت به معناى جايزه است خواه ثروت و مال يا آبرو و مقام باشد. هر دو كلمه از نظر معنا به همديگر نزديكند، زيرا هر دو به معناى چيزى است كه در برابر كار پسنديده نصيب انسان مى شود.
(در پايان اظهار نظر سيد رضى شارح مى گويد) اين قسمت خطبه مستقلى نيست، بلكه بخشى از خطبه اى است كه بعد به شرح آن خواهيم رسيد كه با اين جمله ها آغاز مى شود: الحمد للّه غير مقنوط من رحمته: «ستايش پروردگارى را كه نااميدى از رحمتش وجود ندارد»«» و علت تقدم اين قسمت از خطبه همان است كه سيد رضى در خطبه اول كتاب تذكر داده كه در تنظيم خطبه ها ترتيب را رعايت نمى كند.
اين فصل از سخنان امام (ع) يازده مطلب آموزنده را در بر دارد:
مطلب اول آن كه انسان نبايد دلبستگى به دنيا داشته باشد
و اين مطلب از جمله ألا«» و انّ الدّنيا قد ادبرت و آذنت بوداع، استنباط مى شود. امام (ع) در اين فراز از سخنان خود اشاره دارند، به اين كه تمام حالات خوشى كه در دنيا براى هر كس پيدا مى شود از قبيل تندرستى، جوانى، مقام و ثروت، همه از بين رفتنى است و صرفا در اين جهان همراه انسانند (و نه در آخرت) و چون هميشه اين حالات در تغيير و فناپذيرى هستند از آنها به «إدبار» تعبير شده است. دنيا در اين سخن به جاندارى تشبيه شده است كه در حال روگرداندن مى باشد، زيرا معمولا هر گاه براى انسان حالت خير يا شرّى فرض شود، مرحله نخست روآوردن و مرحله پايان آن روگرداندن ناميده مى شود. مثلا، اگر انسان در اوّل جوانى باشد، گفته مى شود جوانى به او رو آورده است و اگر در مراحل پايانى عمر باشد گويند جوانى از او روى برتافته است. چنان كه در كلمه ادبار و دنيا استعاره و تشبيه به كار رفته كلمه «وداع» نيز به طريق استعارى آورده شده است، زيرا تغيير امور دنيا مستلزم جدايى، و جدايى دنيا باعث تأسّف انسان براى دنياست. اين نوع برخورد مانند رفتار آدمى است كه هنگام خداحافظى با دوستش، غمگين مى شود و به گريه و زارى مى پردازد.
بنا بر اين كاربرد كلمه «وداع» استعاره است. اين كه فرمود: «دنيا خود خبر از جدايى مى دهد» كنايه از احساسى است كه براى انسان پيدا مى شود، هنگامى كه مى بيند بتدريج و اندك اندك دارد از دنيا مى رود. و محتمل است كه اعلام دنيا استعاره تشبيه نباشد، بلكه به صورت زبان حال آمده باشد.
مطلب دوم توجّه به سراى آخرت و بيدارى از لحاظ آمادگى براى آن است.
چنين معنايى از اين فراز سخن امام بزرگوار كه: ألا و انّ الآخرة قد اقبلت و اشرفت باطّلاع، معلوم مى شود.
و چون آخرت سرايى است كه خصوصيات وجودى انسان پس از مرگ از قبيل خوشبختى و بدبختى و درد و لذّت را داراست و گذشت عمر انسان را براى رسيدن به آن سرا و دستيابى بر محتوياتش از خير و شرّ نزديك مى كند، به اين سبب آوردن لفظ «اقبال» براى رو آوردن، به طور مجاز براى دنيا مناسب است.
آن گاه امام (ع) آخرت را كه در حال رو آوردن است به دليل شرافتش بر دنيا، مانند موجود بلند مرتبه ايى نسبت به موجود پستى دانسته است و به همين مناسبت لفظ «اشراف» را براى آن به كار برده و به خاطر مغبوط بودن كارهاى آخرت آن را تشبيه به شخص آگاهى كرده است كه از بالا به پايين مى نگرد و لفظ «اطلاع» را براى آن استعاره آورده است.
ممكن است منظور از اشراف و اطّلاع داشتن آخرت، اشراف و اطلاع داشتن خداوند باشد، و به خاطر جلال و عظمت خداوند به طور كنايه، به آخرت تعبير شده است چنان كه از شخص فاضل و دانشمند به پيشگاه و محضر تعبير مى شود. در اين صورت صفت آگاهى و اطّلاع قرينه براى اين معناست.
مطلب سومى كه از اين خطبه فهميده مى شود
اين است كه امام (ع) با ذكر كلماتى نظير «سباق» «جنّت» و «نار» لزوم آمادگى انسان را مورد توجه قرار داده و اين مطلب از عبارت: و إنّ اليوم المضمار تا و الغاية النّار، معلوم مى شود.
كلمه «يوم» در اين جا كنايه از باقيمانده عمر انسان و خبر آن «مضمار» است. و اعراب اين كلمات به اين گونه است كه دو كلمه «مضمار» و «سباق» هم به رفع و هم به نصب خوانده شده است، رفعشان به اين دليل است كه خبر «انّ» مى باشند و در اين صورت، «يوم» اسم «انّ» است. شارح در توجيه معنوى مضمار چنين مى فرمايد: به دليل مشابهتى كه ميان باقى مانده عمر و مدّت آمادگى براى مسابقه وجود دارد آن را «مضمار» گفته اند زيرا انسان در مدّت باقيمانده عمر، با انجام كارهاى نيك، رياضت مى كشد و با كسب كردن تقوا آمادگى براى رسيدن به كمال معنوى پيدا مى كند، تا از پيشروان به سوى ديدار پروردگار و مقربان درگاه او باشد، همچنان كه اسب به واسطه رژيم لاغرى آماده شركت در مسابقه مى شود.
منصوب بودن «مضمار» را گر چه مورد شكّ مى داند ولى اشكالى را كه بر آن وارد است پاسخ مى دهد. اشكال اين است: در صورت منصوب بودن مضمار كه اسم انّ و يوم خبر آن باشد، حمل زمان بر زمان لازم آمده و اين محال است«».
جواب آن است كه: چنين محالى لازم نمى آيد، زيرا اين موضوع خطبه 28 نهج البلاغه رايج است كه گاهى براى برخى از اجزاى زمان، خود زمان را خبر قرار مى دهند، به معناى اين كه مبتدا جزئى از خبر است نه اين كه زمان در زمان باشد، البته در صورتى خبر دادن از زمان به زمان درست است كه زمان اول به يك صفتى مقيد و مشخص شده باشد، مانند: انّ مصطبح القوم اليوم«» و «مضمار» هم چون زمانى است كه مشتمل بر صفت تضمير و آمادگى براى مسابقه است صحيح است كه خبر آن «يوم» باشد.
در باره اعراب «سباق» شارح نصب آن را به اين دليل درست مى داند كه اسم «انّ» است و خبر آن كلمه «غدا» مى باشد از كلمه «غدا» زمان پس از مرگ اراده شده است، ولى براى رفع سباق دليلى جز مبتدا بودن آن كه خبرش غدا باشد نمى بيند. در اين صورت اسم «انّ» ضمير شأن خواهد بود.
شارح مى گويد: كه بعضى از شارحان نهج البلاغه روا دانسته اند كه «سباق» خبر «انّ» باشد در نظر من (شارح) نادرستى آن روشن است زيرا رابطه ميان مبتدا و خبر به دو صورت قابل فرض است: 1- رابطه اين همانى كه دانشمندان علم منطق به حمل مواطاة تعبير مى كنند.
2- مبتدا داراى صفت خبر و صاحب آن باشد مثلا وقتى مى گوييم: الجسم ابيض در اين مثال جسم مبتدا و داراى صفت سفيدى است. و اين صورت را حمل استحقاقى گويند و هيچ كدام از اين دو صورت در مورد جمله: «و غدا السباق» درست نيست مگر آن كه حذف و تقديرى در كار باشد بدين سان كه تقدير جمله: و انّ غدا وقت السّباق، در نظر گرفته شود. ولى باز هم، در حقيقت سباق نخواهد بود.
پس در صورتى كه سباق را مصدر فرض كنيم، معنا و تقدير جمله چنين مى شود: ضمّروا انفسكم اليوم فانّكم غدا تستبقون، «امروز خود را لاغر سازيد كه در آينده مى خواهيد در مسابقه شركت كنيد». شرح مطلب اين كه انسان هر چه در جهت فكرى و عملى نيرومندتر باشد به همان نسبت پيش از كسى كه در اين مورد از او ضعيفتر است به پيشگاه حضرت پروردگار بار خواهد يافت، چون سرچشمه نقصان در فكر و عمل، دوستى غير خدا و پيروى هواهاى نفسانى و تمايل به لذّتهاى فناپذير دنياست كه نتيجه آن روگرداندن از قبله حقيقى مى باشد.
و از طرفى سرچشمه كمال در فكر و عمل، روگرداندن از غير خدا و توجه كامل به اوست، و چون مردم در محبّت دنيا و دورى كردن از آن و كسب كمال به وسيله اطاعت پروردگار از نظر درجات متفاوتند، بنا بر اين مضمار بودن امروز و سباق بودن فردا امرى بسيار روشن است، زيرا كسى كه آمادگى او بيشتر و بى علاقگى قلبى او به دنيا زيادتر باشد، پس از مرگ، چيزى كه او را از وصول به پيشگاه حق تعالى و جنّت و ثواب باز دارد وجود نخواهد داشت، بلكه سبكبار و خالى از سنگينى گناه خواهد بود چنان كه پيامبر اكرم مى فرمايد: نجا المخفّفون سبكباران اهل نجاتند. امام على (ع) هم در سخنان گذشته خود چنين فرمود: تخففوا تلحقوا «بارتان را سبك كنيد تا به مقصد رسيد» پس چنين كسى پس از مرگ از شخصى كه در جهت كمال نفسانى عقب مانده، و عقربهاى فساد جسمانى و خويهاى پست، دل او را به نيشهاى زهرآگين خود گزيده اند و بار گناهان پشت او را خم كرده، و در نتيجه باعث نرسيدن او به مقام پيشروان نخستين شده جلوتر است و بدين سان شخصى كه داراى عمل صالح است بر كسى كه دل او وابسته به دنياست و آمادگى او براى دل كندن از آن كمتر است، تقدّم مى يابد. پس اگر كلمه «سباق» را مصدر بگيريم و استعاره از مسابقه مشهور ميان عرب، باشد معنايش چنان كه بيان شد واضح و روشن خواهد بود.
در صورتى كه سباق را جمع سبقه فرض كنيم كه به معناى جايزه است، نيز درست است زيرا برنده جايزه، آن را، پس از انجام مسابقه دريافت مى كند.
گر چه اقدام براى دريافت آن دو حالت دارد يعنى ممكن است پيش از انجام مسابقه باشد و ممكن است بعد از آن واقع شود.
اقدام به دريافت جايزه قبل از جدايى كوشش دريافتهاى نفسانى و اعمال نيك است چنان كه در قرآن فرموده: سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا«»، و باز فرموده است: فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ«» و پس از پايان مسابقه، چنان كه بدان اشاره شد، مضمون گفته حضرت است كه فرموده اند: السبقة الجنّة «جايزه برنده به طور يقين و مشخّص بهشت است.» اين گفته حضرت تفصيل مطلبى است كه قبلا به اجمال بيان كرده بودند.
(در مورد جمله: و الغاية النّار، شارح به آنچه سيّد رضى بيان كرده اكتفا كرده و آن را پسنديده، و نيازى به شرح نديده است.) مطلب ديگرى را كه شارح اشاره به آن را لازم دانسته، اين است كه «غاية» در كلام حضرت به چه معنى است آيا غايت حقيقى منظور است يا لازمه غايت است و در توضيح اين مطلب «غاية» را بر اقسامى تقسيم كرده و به طريق زير بيان داشته است: 1- نتيجه طبيعى: يعنى زمينه كار چنان است كه به طور طبيعى اين نتيجه حاصل مى گردد. و اين خود به دو صورت است.
الف: نتيجه ذاتى: مانند استقرار يافتن جنگ در محلّى كه پس از حركت طبيعى كه ذاتا انجام داده صورت پذيرفته است.
ب: نتيجه عرضى كه تابع همان نتيجه ذاتى است مانند آن كه سنگ از اين كه شي ء در محل خودش استقرار يابد، مانع باشد.
2- نتيجه ارادى: آن نيز مانند نتيجه طبيعى به دو صورت قابل فرض است.
الف: نتيجه اى كه شخص پس از اراده بدان دسترسى يابد، مانند مقصدى كه انسان در مسير حركت بدان مى رسد.
ب: غايتى كه لازمه نتيجه ذاتى اراده شخص است. مانند روشنايى گرفتن از چراغى كه همسايه افروخته و يا مانند مردن پرنده در دام شكارچى از جهت علاقه اى كه به چيدن دانه داشته است.
شارح بعد از بيان چهار نوع غايت و فايده مى فرمايد: «غاية» در عبارت حضرت به همين معناى چهارم است.
با اين توضيح كه محبّت دنيا و فرورفتن در خوشيهاى آن ناگزير لازمه اش رسيدن به آتش است، چنان كه خداوند مى فرمايد: مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ«» آيه شريفه، دنيا خواه را از نعمتهاى بهشت بى بهره مى داند مگر لطف خداوند شامل حال او شود.
در اين جا هر چند مقصود نخستين انسان، رسيدن به خوشيهاى حاضر دنياست ولى چون از لوازم رسيدن، و توجه به اين لذتها، دخول در آتش جهنم است، آتش غايت عرضى خواهد بود.
مطلب چهارم توجه دادن به توبه پيش از فرا رسيدن مرگ است: افلا تائب من خطيئته قبل منيّته
«آيا كسى نيست كه بخواهد پيش از فرا رسيدن مرگ از گناهان، خود توبه كند» بدون شك بايد توبه مقدم بر اعمال باشد، زيرا چنان كه دانسته شد«». توبه بازداشتن خود از پيروى كردن نفس امّاره به انگيزه اى الهى است. و نفس آدمى با وجود اين انگيزه به قبح پيروى از شياطين نفسانى پى مى برد و اين توبه از جمله مقامات زهد و وارستگى است و در بحث چگونگى مراحل سلوك الى اللّه بيان شد، كه مقام وارستگى (تخلّى- تخليه) مقدم بر مقام آراستگى (تحلّى- تحليه) است پس امر به توبه نيز مقدم بر امر به ساير عبادات است.
مطلب پنجم اشاره به عذاب پس از مرگ و توجه دادن نفس به عمل پيش از روز گرفتارى و مرگ است
كه مى توان اين عذاب را واكنش كمبود نفس دانست كه برخاسته از كوتاهى در انجام اعمال است زيرا كسى كه هنگام مرگ دستش از عمل خالى باشد اسير دست شيطانهاى نفس است، و پيش از اين دانستيم كه اسير شيطان بودن، خود، دخول در آتش و محروم ماندن، از لقاى پروردگار متعال است و چون عمل انسان، شيطان را مغلوب كرده و باعث نجات انسان از دست او مى شود، امام (ع) در بيان خويش نخست توجه به عمل داده و سپس زمانى را كه انجام دادن عمل در آن امكان پذير است ذكر فرموده است. يعنى روزهايى كه اميد انجام عمل در آن بوده و با آمدن اجل، آن نيز از دست رفته است و در پايان، ارزش عمل در اين مدت را بيان مى فرمايد كه ثواب آخرت را تحصيل مى كند و فرا رسيدن مرگ هم زيانى به آن نمى رساند و توضيح داده است كه نتيجه كوتاهى در عمل به هنگام فرصت، سبب خسران، و فرا رسيدن اجل، موجب زيان است.
در باره محسّنات بديعى اين جملات، شارح مى فرمايد كه امام (ع) در اين عبارت لفظ «خسران» را براى از دست رفتن عمل به طريق استعاره آورده است، توضيح آن كه: زيان در داد و ستد به دو صورت است: يا چيزى از سرمايه كم مى شود و يا تمام آن از بين مى رود. عمل براى انسان به مثابه سرمايه اى است كه با آن كسب كمال و سعادت اخروى مى شود. بنا بر اين استعاره آوردن لفظ «خسران» براى نبودن عمل، استعاره اى بسيار نيكو و بجا است. اين امرى روشن است كه با انجام دادن كار شايسته و بردن سود، مرگ بدان زيانى نمى رساند و با عدم كار شايسته و تحمل زيان مرگ موجب ضرر مى شود زيرا كسى كه از ناحيه دو نيروى عقيده و عمل كامل باشد از متاع دنيا رو گردان و به آن بى توجّه است. و پس از جدايى از دنيا توجّه و علاقه اى به آن ندارد، لذا به خاطر آن ناراحتى احساس نمى كند و زيانى نمى بيند. ولى كسى كه از جهت اين دو نيز دچار كمبود باشد، به طور طبيعى دلبسته به خوشيهاى محسوس دنياست و دستش از عمل نيك خالى است. پس فرا رسيدن اجل براى او زيان فراوانى دارد زيرا ميان او و معشوقش يعنى لذّتهاى دنيوى فاصله به وجود آورده است.
مطلب ششم: حضرت توجه مى دهند، كه انسان نبايد در انجام دادن اعمال نيك حالت خوشى او، با حالت ناخوشى اش فرق داشته باشد،
و امام (ع) گويا در اين فراز كسى را كه در حال خوشى و لذّت از ياد خدا غافل و از عبادت او روگردان است، و در هنگام ناخوشى و گرفتارى به درگاه او مى نالد و به او پناه مى برد، مورد سرزنش قرار داده است، زيرا اين، صفت بندگى خدا نيست و در قرآن نيز خداوند به چنين سرزنشى اشاره فرموده است: وَ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ كانَ الْإِنْسانُ كَفُوراً«» و جز اين از آيات ديگر- بلكه شأن بنده خاصّ خدا آن است كه در حال سختى و رفاه خدا را يكسان عبادت كند، به طورى كه در مقابل شدّت، صبر و در برابر رفاه و خوشى شكرگزار خداوند باشد و عبادت او را نه از روى ترس انجام دهد و نه براى طمع، بلكه در هر دو حالت او را يكسان بپرستد.
مطلب هفتم: عبارت امام (ع) الا و انّى لم ار كالجنّة نام طالبها و لا كالنّار نام هاربها،
«بدانيد كه من هرگز جوينده نعمتى را نديدم كه مانند خواهان بهشت در خواب غفلت باشد و نه فردى فرارى از رنج و گرفتارى را كه مانند، فرار كننده از دوزخ، غفلت ورزد.» شارح در مقام شرح اين سخن مى فرمايد: ضمير «ها» در «طالبها» و «هاربها» به مفعول اوّل نعمت و نقمت بر مى گردد كه در هر دو مورد مشبّه محذوف است و تقدير عبارت چنين است:... لم ار نعمة كالجنّة نام طالبها و لا نقمة كالنّار نام هاربها و فعل «نام» در محل نصب و مفعول دوّم است نتيجه گفتار اين است كه امام (ع) در اين عبارت علم به وجود چيزى شبيه به بهشت و دوزخ را كه خواهان آن به خواب غفلت فرو رفته و فرارى و دچار بى خبرى باشد از خود نفى فرموده است، ولى آگاهى خود را نسبت به خود تشبيه و جهت آن نفى نكرده اند. و با ذكر مفعول دوم «نام...» كه در هر دو مورد وجه شبه صفتى جارى بر غير موصوف مى باشد به دو نكته دقيق اشاره شده است: نكته اول: معتقدان به بهشت و دوزخ را كه در خوابگاه طبيعت خفته اند آگاه فرموده كه بيدار شوند و خود را براى به جا آوردن اعمال، در جهت سرانجام خوش يا ناخوش آينده آماده كنند.
نكته دوم: گويا امام (ع) از كسى كه يقين به وجود بهشت و نعمتهاى بى پايان آن دارد و با اين حال از انجام كارهايى كه او را به آن نعمتها برساند سرباز مى زند، اظهار شگفتى مى فرمايد و نيز كسى كه دوزخ را پيش روى خويش مى بيند و غفلت مى كند و وسيله نجات خود را از آن فراهم نمى سازد به ديده اعجاب مى نگرد.
مطلب هشتم: الا و انّه من لم ينفعه الحقّ يضرّه الباطل:
«كسى را كه حقّ سود ندهد دچار زيان باطل خواهد شد.» ضمير در «انّه» ضمير شان است. امام (ع) از به كار بردن كلمه «حق» رو آوردن به خدا، همراه با اعمال شايسته را كه بر وفق عقايد صحيح اسلامى باشد، اراده فرموده است. و از كلمه «باطل» پشت كردن به خدا و توجه به غير او را از چيزهايى كه براى آخرت سودى ندارد قصد كرده است و اين، هشدارى است بر اين كه هرگاه از سوى حقّ سود و منفعتى نباشد زيان باطل حتمى است. به صورت قضيه شرطيه متصله بيان شده و اين ملازمه بسيار روشن است، زيرا نفس وجود حق، سود را به همراه دارد. پس نبودن سود آن، باعث نبودن خود حق است.
آنجا كه حق وجود نداشته باشد باطل ظهور مى يابد، به علت اين كه اعتقاد و عمل مكلّف، هرگاه مطابق دستورهاى الهى باشد حق و گرنه باطل است. پس با نبودن حق، باطل امرى است مسلّم و يقينى و با وجود باطل زيان آن حتمى است.
با اين بيان روشن شد كه نبودن سود حق، مستلزم وجود سود باطل است. بنا بر اين مراد امام (ع) از دستور به همراه بودن با حق، چيزى است كه سود آن را با خود دارد و منظور از نفى باطل هم نفى ضرر آن است، زيرا فرمانبردارى از اوامر الهى و توجه به او، وسيله باريافتن به جوار قدس اوست و بر عكس توجّه به غير او كه از آن به باطل تعبير مى شود باعث نقصانى مى شود، كه انسان را از همراهى با پيشگامان باز مى دارد و به ژرفاى درّه هلاكت زا سرازير مى كند، و اين خود، عين زيان و ضرر است با اين توضيح سرّ فرمايش امام (ع) از جمله: من لم ينفعه الحقّ يضرّه الباطل روشن و آشكار مى شود.
عقيده منكران عالم آخرت: برخى از مدعيان علم و دانش كه از درك اين ملازمه غافل بوده اند، گفته اند: وعيدهايى كه در كتب آسمانى آمده صرفا براى ترساندن مردم است نه اين كه حقيقة در آن عالم براى بدكاران بدبختى و شقاوتى باشد، و براى اين عقيده خود به يك سلسله تمثيلات«» خطابى استدلال كرده اند كه گر چه در مرحله نخست از مشهورات«» مى نمايد ولى وقتى كه خوب دقت شود از مشهورات نيست.
مطلب نهم: و من لا يستقيم«» به الهدى يجرّبه الضّلال الى الرّدى
«كسى كه هدايت او را به راه راست نكشاند گمراهى به پستى اش مى كشاند.» در توضيح اين جمله شارح مى گويد: از كلمه «هدى» روشنايى دانش و ايمان و از كلمه «ضلال» نادانى و خروج از فرمان الهى اراده شده است و معناى عبارت چنين است: هر كس را كه نور علم و ايمان و به فرمان عقل به راه خدا رهبرى نكند و او را به راه راست نكشاند، ناچار جهل و بى ايمانى او را از راه صحيح به سوى افراط يا تفريط منحرف مى كند و ملازمه اين قضيه شرطيه نيز روشن است زيرا چون لازمه وجود هدايت، استقامت و پايدارى انسان در راه راست است، پس نبودن استقامت به وسيله هدايت لازمه اش نبودن اصل هدايت است و چون هدايت نباشد ضلالت و گمراهى جايگزين آن مى شود و وجود ضلالت هم انسان را به سياهچالهاى پستى مى كشاند و به دوزخ سرازير مى كند.
مطلب دهم: فرموده امام: الا و انّكم قد امرتم بالظّعن و دللتم على الزّاد
«آگاه باشيد كه به شما فرمان كوچ داده شده و به توشه گرفتن براى سفر راهنمايى شده ايد» اين قسمت از سخن امام (ع) هشدارى است در مورد دستورهايى كه حاوى كوچ كردن و رفتن از اين جهان است. چنان كه پروردگار متعال مى فرمايد: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ«» و جاى ديگر مى فرمايد: سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ«»، و نيز دستورهايى كه در باره توشه گرفتن براى سفر آخرت است، مانند: الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ«». شارح پس از توضيح معناى عبارت به نكته اى ادبى كه در اين قسمت از سخنان امام (ع) است مى پردازد و مى گويد كه امام (ع) با استعاره آوردن كلمه «ظعن» براى سفر به سوى خدا و كلمه «زاد» براى چيزى كه باعث نزديك شدن به اوست، كلام را زيبا كرده است و بيان حكمتى كه در استعاره نخست به نظر مى آيد اين است: همچنان كه ظعن پيمودن راه با قدمهاى جسمانى يا با مركبى مانند شتر و غير اينهاست، سفر به سوى خدا نيز طىّ مراحل معنوى با پاى عقل مى باشد و سرّى كه در استعاره دوم نهفته است اين است: همان طور كه در سفر دنيا انسان براى تقويت نيروى حركت بدنى نيازمند به زاد و توشه است، كارهايى هم كه باعث نزديك شدن به ساحت قرب الهى است روح انسان را براى رسيدن به پيشگاه ربوبى نيرو مى بخشد. تشبيهى كه در اين عبارت به كار رفته از بهترين تشبيهاتى است كه ميان دو چيز وحدت و يگانگى ايجاد مى كند و به همان اندازه كه مشابهت قوى است استعاره نيز زيباست.
مطلب يازدهم امام (ع) هشدارى است بر ترسناكترين امورى كه بايد از آن بر حذر بود
تا بتوان از آن در امان بود و آن جمع ميان پيروى از هوا و هوس و آرزوى دراز است و همين سخن را امام (ع) در جاى ديگر با ذكر دليل اين دو بيان مى فرمايد كه ما معنى اين قسمت را نيز به آن جا واگذار مى كنيم و در اين جا كافى است كه به يك مطلب اشاره شود كه امام (ع) پس از توجه دادن به رفتن از اين جهان و دستور برداشتن توشه سفر، امر به حذر كردن از اين دو فرموده است، زيرا اجتماع اين دو صفت وسيله دور شدن از آخرت است، كه اين خود موجب عدم آمادگى براى سفر و برنگرفتن توشه آخرت مى شود. پس انسانها را از اين دو بر حذر داشته است تا از آنها دورى كنند و با دورى كردن از آنها توجّه به برداشتن توشه سفر و آمادگى براى رفتن از جهان دنيا حاصل شود. با اين دليل، امام (ع) پس از بر حذر داشتن از آن دو دستور توشه گرفتن را صادر فرموده است.
«من الدنيا...» در اين عبارت: «از دنيا در دنيا» نوعى لطف و زيبايى نهفته است. و آن اين است: توشه اى كه انسان را به مقام قرب الهى مى رساند، يا علم است و يا عمل، و هر دو از دنيا به دست مى آيد، چرا زيرا بدون شك، عمل حركات و سكناتى است كه با هيأتهاى ويژه اى با همين بدن مادّى صورت مى پذيرد و تمام اينها از دنيا و در دنيا حاصل مى شود و امّا اين كه علم از دنياست، به واسطه اين است كه استكمال آن نيز منوط به همين بدن است كه يا از طريق حواسّ ظاهرى (حواس پنجگانه) و باطنى (خيال، واهمه و...) و يا به واسطه توجّه عقل به موارد اشتراك و اختلاف امور محسوس به دست مى آيد.
پر واضح است كه اينها نيز از امور دنيوى است و در همين دنيا حاصل مى شود.
در بيان اين عبارت: ما تحرزون انفسكم به غدا امام (ع) اشاره فرموده است به اين كه هر گونه توشه اى كه انسان به آن وسيله خود را آماده وصول به جوار رحمت الهى كند باعث كاهش عذاب او مى شود و در روز قيامت كه حتّى اموال و اولاد به درد انسان نمى خورند وسيله نجات او خواهد بود.
اين فصل از سخنان امام در لطافت و ظرافت سخن مراتب و مراحلى را طى كرده است كه انسان را به نحو احسن تحت تأثير اوامر و نواهى الهى قرار مى دهد و اگر در روش سخنان آن حضرت دقت كنيم و عظمت الفاظ آن را بسنجيم و استحكام معانى آن را كه مطابق براهين عقلى است در نظر بگيريم و به زيبايى استعاره ها و تشبيها و موقعيّتهاى آنها را توجّه كنيم بخوبى در خواهيم يافت كه اين سخنان جز از سرچشمه علم لدنّى و منابع فيض ربّانى صادر نشده است، و اين دقت و تأمّل آن فرصت را به ما خواهد داد كه فرق ميان سخن امام (ع) و ديگر سخنان را به آسانى دريابيم. و باللّه العصمة و التّوفيق.
|