راه‌های رسيدن به فضایل اخلاقی

آمنه اسفندیاری

هدف نهايي پيامبران و اديان آسماني ساختن جامعه‌اي مبتني بر اخلاق و فضايل انساني بوده است و اين نشان مي‌دهد كه مسائل اخلاقي در هر زمان از اهميت فوق‌العاده اي برخوردار بوده ولي در عصر و زمان ما اهميت ويژه اي دارد چرا كه عوامل و انگيزه هاي فساد در عصر ما از هر زماني بيشتر است. اكتساب صفات پسنديده اخلاقي و منزه كردن قلب از رذائل اخلاقي از مهم ترين مباحث اخلاقي و از يك نظر مهم ترين هدف بعثت انبياي الهي را تشكيل مي‌دهد، زيرا بدون اخلاق نه دين براي مردم مفهومي‌دارد و نه دنياي آنها سامان مي‌يابد. در اين نوشتار بر آنيم تا بعضي از راه هاي كسب فضایل اخلاقي را با استفاده از آيات قرآن به صورت مختصر تقديم خوانندگان عزيز نماييم:

بيداری از غفلت

نخستين مرحله براي رسيدن به اين هدف بيداري از غفلت است. كساني هستند براساس تبعيت از غرایز حيواني خود به اطراف موضوع توجه نمي‌كنند ملاحظه نمي‌كنند كه راه ديگري هم وجود دارد و هدف هايي در كار هست كه بايد آن راه را پيمود و به آن هدف ها رسيد، حقي هست كه بايد پذيرفت و باطلي هست كه بايد رها كرد و راه صحيحي هست كه بايد برگزيد و راه خطايي كه از آن بايد كناره گرفت. قرآن از اين گروه با عنوان غافلان ياد مي‌كند و غافلان را در حكم چهارپايان به حساب مي‌آورد؛ آنجا كه مي‌گويد: و محققا بسياري از جن و انس را براي جهنم وا‌گذاريم: چه آنكه آنها را دل‌هايي است بي‌ادراك و معرفت و ايده هايي بي‌نور و بصيرت و گوش‌هايي ناشنواي حقيقت؛ آنها مانند چهار پايانند بلكه گمراه ترند، آنها همان مردمي‌هستند كه غافل شدند.

تحقيق برای تحصيل علم و ايمان

بعد از آنكه انسان توجه پيدا كرد در عالم چنين حقايقي نيز ممكن است وجود داشته باشد براي او شك و ترديد پيدا مي‌شود و از خود مي‌پرسد آيا آنچه انبياء مي‌گويند حقيقت دارد يا نه؟ براي پاسخ به اين سؤال لازم است به يقين برسد نه گمان، چرا كه قرآن به مبارزه با ظن گرايي پرداخته و دستور مي‌دهد كه اساس كار انسان، بايد علمي‌و يقيني باشد و از آن جمله مي‌فرمايد: البته علم و ايمان ملازمه عقلي طرفيني ندارند بلكه علم مقدمه و علت ناقصه ايمان است كه بدون وجود علم ايمان كه معلول است تحقق پيدا نمي‌كند و از اينجاست كه خداوند در قرآن مي‌فرمايد: اكنون پس از آنكه معلوم شد علم شرط ايمان است، اين سوال مطرح مي‌شود كه راه تحصيل علم نسبت به متعلقات ايمان (توحيد، نبوت، معاد و...) چيست؟ جواب آن است كه كليد علم و بينش، فكر و انديشه است در اين زمينه آيات فراواني وجود دارد و آنچه از آيات قرآن به دست مي‌آيد اين است كه ايمان مقتضي عمل صالح مي‌باشد و ما را بر انجام عمل صالح و در نتيجه اكتساب صفات اخلاقي سوق مي‌دهد مثل آيه 37 سوره بقره كه مي‌فرمايد: البته ايمان در صورتي مي‌تواند فضایل اخلاقي و اعمال صالح و تقوا را بيفزايد كه زنده و فعال و به تعبيري ايمان مطلق و كامل باشد نه اينكه ايمان به بعض باشد ايمان به خدا و كتاب خدا باشد اما ايمان به رسول خدا و امامت نباشد ايمان تبعيضي به‌شدت در قرآن نهي شده است «افتومنون ببعض الكتاب و تكفرون ببعض فما جزاء من يفعل ذلك الاخزي في الحيوه الدنيا و...»

كمك گرفتن از عقل و شرع

وقتي كه انسان به اين مرحله (كسب ايمان) دست يافت، در مرحله عمل و گزينش صفات نيكو بايد از همان عقلي كه خدا و توحيد را برايش اثبات كرد كمك بگيرد تا كار «خوب» را از كار «بد» تشخيص بدهد، البته آنچه را در اين زمينه عقل مي‌فهمد از عقل و آنچه را نمي‌فهمد بايد از شرع دريافت كند.

دقت در آثار و پيامدهای اعمال

علاوه بر اين بايد در آثار فعل و ترك كارهاي خوب و بد نيز به دقت بينديشيم تا از عواقب بد اعمال ناپسند در امان باشيم، مهم ترين انگيزه براي كار شايسته محبت خدا و اوليای خداست. محبت الهي است كه در برابر همه گناهان و جاذبه هاي منحرف‌كننده به انسان استقامت و پايداري مي‌دهد. در حديثي قدسي آمده: يا موسي حبِّبني الي خلقي» مرا به خلق محبوب كن. خدا در قرآن كريم در يك آيه به صورت مختصر و مفيد بهترين راهكار را ارائه مي‌دهد و مي‌فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم لا يضركم من ضلّ اذ اهتديتم...» در آخر توجه به چند نكته ضروري است: آنچه در اين نوشتار متذكر شديم مربوط به بعد فردي موضوع بود اما بايد در نظر داشت كه اسلام ديني اجتماعي است و مسائل فردي آن نيز آهنگ اجتماعي دارد، كه از آنها در جهت گسترش دينداري مطلوب انساني با اصلاح و تقويت روابط اجتماعي بهره مي‌گيرد و البته ميان فضايل اخلاقي و دينداري مطلوب در جامعه انساني ارتباطي عميق و تنگاتنگ برقرار است. بنابراين شايد بتوان گفت كه توجه كامل به رشد و بالندگي معنوي انسان ها، اجراي عدالت، تصحيح نيت ها در جهت قرب الهي و افزايش بصيرت اسلامي‌انسان ها از مهم ترين اصول موضوعه فضايل اخلاقي در دينداري جامعه انساني مي‌باشد.