رسم اجتماعی Social Costume

كلمات كليدي : رسم اجتماعي، هنجار، ميثاق اجتماعي، قوانين اجتماعي، شيوه هاي قومي، آداب اجتماعي

نویسنده : انسيه ملكيان

واژه Costume در لغت به‌معنای عرف و رسم است؛[1] و به شیوه‌های اندیشه و عمل گفته می‌شود که پا گرفته‌ و استقرار یافته‌اند. رسم آدابی اجتماعی و غیرفنی است که اعضای گروه به‌عنوان سنّت به رعایت آن می‌پردازند و به‌عنوان عادت، آن را فرا می‌گیرند. این مفهوم مخصوصاً در انسان‌شناسی رایج شد. تایلور (Edward Burnett Tylor: 1832-1917)، در اثری به‌نام فرهنگ ابتدایی در سال 1871 آن‌را به‌عنوان توانایی‌ها و عادات مکتسب توسط انسان به‌عنوان یک عضو جامعه تعریف می‌کند. بیلی (Baily)، شیوه‌های مرسوم عمل و اندیشه را مطرح می‌کند و بر ارتباط آنان با یکدیگر به‌عنوان یک کل تکیه دارد و کار انسان‌شناسان را بازیابی الگویی در رفتار می‌داند که افراد، خود از آن آگاه نیستند.[2]

رسم یکی از مهم‌ترین هنجارهای اجتماعی و الگوهای رفتاری محسوب می‌شود. بنابراین به‌منظور تعریف اصطلاحی رسم اجتماعی در ابتدا باید تعریفی از هنجار اجتماعی ارائه دهیم.

هنجار به‌معنای قاعده یا دستورالعملی است که مشخص می‌کند که مردم در رابطه با شرایط خاص چگونه رفتاری باید داشته باشند. فایده این استاندارد رفتاری آن است که به بقای الگوهای روابط متقابل اجتماعی و شیوه‌های انجام امور کمک می‌کند. هنجارها از این بابت بر ارزش‌ها و نگرش‌های اجتماعی اثر می‌گذارند که تجویزکننده و در عین‌حال نهی‌کننده رفتارها هستند. هر فرهنگ، پاره‌فرهنگ و یا هر گروه دارای هنجارهایی است که بر آن حاکم است و از این طریق رفتارهای متناسب را تعیین می‌کند. قوانین، طرز لباس پوشیدن، مقررات اداری، برنامه تحصیلی، قواعد ورزش‌ها و بازی‌ها، همه گونه‌هایی از هنجارهای اجتماعی هستند. هنجار قاعده‌ای است که به هدایت الگوی اجتماعی می‌پردازد. نمونه‌هایی از هنجارها در برگیرنده قوانین، اصول اخلاقی و رهنمودها، عادات و رسوم و قواعد رفتارهای مودبانه است.[3]

نقش عمده هنجارها در جامعه، تنظیم نظم اجتماعی و تبعیت از آن‌ها در روابط اجتماعی است و به همین علت است که برای تعریف دقیق‌تر آن برخی از جامعه‌شناسان مانند دارندورف (Ralf Dahrendorf: 1929-2009)، از مفهوم گرامر یا دستور اجتماعی نیز استفاده کرده‌اند و برای بیان ان از مثال‌هایی چون آداب دینی، ارکسترهای موسیقی، و کار در یک سازمان اداری استفاده کرده‌اند.[4]

با توجه به توضیحات فوق در تعریف رسم اجتماعی می‌توان گفت: رسوم اجتماعی رفتارهایی هستند که در آغاز برای رفع نیازهای اجتماعی انسان به‌وجود می‌آید و بر اثر تکرار، در طول زمان به‌تدریج به‌صورت ثابت در می‌آیند. مانند رسم مهمان‌نوازی در اجتماعات روستایی و عشایری[5] یا رسم مهم اجتماعی "پتلاچ" که در جوامع کهن وجود داشته است. این رسمی است که در بسیاری از قبایل نظیر سرخ‌پوستان شمال غربی آمریکا که در آن "هبه" یا بخشیدن هرچه بیشتر دارایی خویشتن جهت احراز شخصیت، هنجاری است مهم؛ همان‌طور که ستایش بیش از اندازه از خویشتن رایج است. هنگامی‌که نزاعی بین دو نفر یا دو گروه درمی‌گیرد، یکی از آنان می‌تواند جشنی به‌نام پتلاچ برپا کند و با توزیع هرچه بیشتر مال خود، رقیب را سرافکنده و مقهور سازد. پتلاچ را می‌توان جهت حفظ آبرو نیز برگزار کرد. بدین معنی؛ زمانی که فردی از جهتی شکست خورده و حرمتش خدشه‌دار شده، با برپایی پتلاچ و اهدای هرچه بیشتر دارایی، آبروی رفته را باز می‌ستاند. علاوه‌بر این، پتلاچ در شرایط گوناگون و با اهداف بسیار متنوع، نظیر مرگ، تولد، ازدواج، ارتقاء و منزلت اجتماعی، ورود به گروه‌های خاص، نیز قابل برگزاری است.[6]

اهمیت رسم اجتماعی

اهمیت رسم در این است که بازشروع مستمر چیزی است که از موفقیت برخوردار بوده و آن‌طور که اغلب گفته می‌شود نمی‌توان آن را رفتاری تابع شیوه‌های قدیمی یا عادتی نیاندیشیده به‌حساب آورد. رسوم، رفتارهای جمعی هستند که علی‌رغم ناکامی‌ها تجدید و تکرار می‌شوند و نمی‌توان آنان را تکرار کم و بیش آگاهانه یک عرف، عادت، توسط همان‌ها تلقی کرد. رسمی که جز تداوم یک عرف متداول نباشد، خیلی زود به جهت ناکامی‌ها محو خواهد شد. به این ترتیب، فهم ارزش و برد شیوه‌های زندگی جوامع به اصطلاح مبتنی‌بر رسوم، امکان‌پذیر خواهد بود.[7]

تفاوت رسم اجتماعی با میثاق اجتماعی

میثاق اجتماعی، رسمی است که بر اثر وضعیت خاصی، به‌وسیله بخشی از افراد جامعه برقرار می‌شود و باهم، پیمان می‌بندند که در امر خاصی به‌طور متحد، اقدام نمایند.[8] بنابراین، میثاق اجتماعی در برگیرنده بخش خاصی از جامعه است؛ در حالی که رسم اجتماعی در مورد کل جامعه به‌کار می‌رود.

تفاوت رسم اجتماعی با قوانین اجتماعی

با آنکه آداب و رسوم جامعه قتل، آدم‌ربایی، فحشا و دزدی را ممنوع کرده است باز برخی به این ممنوعیت‌های اجتماعی تن در می‌دهند. مگر آنکه قانون، که ضامن اجرایی ممنوعیت‌هاست، به‌صورت رسمی متخلفان را مجازات کند. به این دلیل برای تقویت آداب و رسوم در جامعه ضروری است که قوانینی در مجلس وضع شوند و متخلفان مجازات شوند.[9] بنابراین قوانین مقرراتی هستند که براساس آگاهی قبلی در مجلس قانونگذاری وضع می‌شوند و برای نقض آن‌ها مجازات‌هایی پیش‌بینی شده است.[10] در صورتی که رسم اجتماعی در مجلس قانونگذاری وضع نمی‌شود و برای نقض آن‌ها مجازاتی در نظر گرفته نمی‌شود.

تفاوت رسم اجتماعی با شیوه‌های قومی

شیوه‌های قومی رسمی است که در میان گروهی خاص از مردم که دارای فرهنگ یا خرده‌فرهنگ مشترکی هستند، وجود دارد. مانند سحرخیزی در نزذ دهقانان.[11] همان‌طور که می‌بینیم شیوه‌های قومی برای گروه خاصی از مردم است در حالی که رسم اجتماعی متعلق به گروه خاصی از مردم در نظر گرفته نمی‌شود.

تفاوت رسم اجتماعی با آداب اجتماعی

آداب اجتماعی به مجموعه اعمالی گفته می‌شود که به‌منظور خوشایند دیگران انجام می‌گیرد. مانند آداب غذا خوردن، آداب لباس پوشیدن،دید و بازدید دوستانه، پیوندهای خانوادگی و روابط خویشاوندی.[12] در حالی که رسم اجتماعی الگوهای رفتاری هستند که به‌منظور خوشایند دیگران قرار گرفتن انجام نمی‌شود.[13]