كلمات كليدي : قرآن، ليل، نهار، تفكر، تسبيح، تهجّد، استغفار، تقويم
نویسنده : يوسف دهقان
"لیل" در مقابل نهار(روز)، به معنای تاریکی و سیاهی شب است[1] و از غروب خورشید تا طلوع فجر (سپیده‌ی صبح) را شب می‌گویند.[2] "لیل" به مطلق شب و "لیلة" به یک شب گفته می‌شود[3] و جمع آن لیالی است.[4]
در قرآن کریم 91 بار واژه‌ی "لیل" و مشتقات آن به کار رفته که خدای تبارک و تعالی در بسیاری از آیات قرآن از شب، ویژگی‌ها، آثار، حالات و برکات آن سخن گفته و همچنین "لیل" نام یکی از سوره‌های قرآن کریم (نود و دومین سوره) است.
بهره‌مندی از شب در آیینه‌ی قرآن
بر اساس آیات قرآن، شب زمان مناسبی برای بهره‌‌برداری است که ذیل دو عنوان مورد بررسی قرار می‌دهیم:
1. بهره‌های عبادی و معنوی شب
الف. تسبیح خدا در دل شب
تسبیح و عبادت خدا در دل شب و در حین طلوع فجر، لطف ویژه‌ای است که از تظاهر و ریا دورتر و آمادگى روحى در آن بیشتر است؛ چراکه کارهاى روزانه‌ی زندگى که انسان را به خود مشغول کند، تعطیل شده و استراحت شبانه به انسان آرامش می‌بخشد. در حقیقت همزمان با زمانی است که پیامبر اسلام به معراج رفت و در مقام "قاب قوسین" در خلوتگه راز قرار گرفت و با خداى خود به راز و نیاز پرداخت.[5] لذا خدای متعال به بندگان مؤمن کراراً امر می‌کند که تسبیح، سجده و عبادت خدا را در دل شب بجا بیاورند:
«وَ مِنَ اللَّیلِ فَسَبِّحْه»[6]
«در قسمتى از شب او را تسبیح کن»
برخی از مفسران تسبیح در دل شب را به نماز شب تفسیر کرده‌اند؛[7] اما برخی دیگر قائلند که مراد از آن طبق سیاق آیه، نماز مغرب و عشاء است که این دو نماز در بخشی از شب اقامه می‌شود.[8]
ب. تهجد و نماز شب
خداوند در قرآن به پیامبر خود می‌فرماید: مقدارى از شب را به عبادت بپرداز تا تو را به مقام محمود نائل گردانم:[9]
«وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِه عَسى أَنْ‌یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»[10]
«پاسى از شب را از خواب برخیز و قرآن (و نماز) بخوان، این یک وظیفه‌ی اضافى براى تو است، تا پروردگارت تو را به مقامى درخور ستایش برانگیزد.»
"تهجّد" عبارت است از ترک خواب شب به منظور عبادت که مراد همان نماز شب است؛ چون نماز شب با مراجعه به آیات دیگر قرآن[11] همانند نمازهاى یومیه، بر پیامبر اکرم(ص) واجب شده بود و چون تهجّد عبادت زایدى است و با نافله به یک معنا است، خداوند نافله را جانشین تهجد قرار داده است؛ گرچه نماز شب برای دیگران مستحب است ولی به خاطر جایگاه ویژه آن نزد پروردگار، دارای قرب ویژه‌ای نیز هست.[12]
کسانی که پاسی از شب را در جهت عبادت خدا استفاده می‌کنند و شب‌ها را به سجده و راز و نیاز با خالق خود می‌پردازند، با دیگران به ویژه با مشرکان مساوی نیستند. کافر و بیگانه در اثر کفر و عناد درونى باید در دوزخ سکونت نماید و مؤمن پرهیزکار که در نماز شب و رکوع و سجده بسر می‌برد، باید در جوار رحمت و فضل کبریائى سکونت گزیند:[13]
«أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیلِ ساجِداً وَ قائِماً یحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّه...»[14]
«(آیا چنین کسى با ارزش است) یا کسى که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت مى‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است...»
ج. استغفار در سحر
استغفار، طلب مغفرت و غفران، پوشاندن است و مراد از آن، پوشاندن گناه است که خدای متعال پوشاننده‌ی گناهان است.[15]
استغفار کردن در هر ساعتى از شب و روز مطلوب و پسندیده است؛ ولى چون وقت سحر یک موقعیت ویژه‌ای برای خواب و آسایش است و از طرفى انسان در عبادت خویش کمتر دچار خودنمائى و ریاکارى خواهد شد، به همین خاطر استغفار در این هنگام از اوقات دیگر نیکوتر است.[16] چنانچه خداوند پیرامون صفات مؤمنین می‌فرماید:
«وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ»[17]
«و آنها که سحرگاهان، استغفار و طلب آمرزش مى‌کنند.»
همچنین در ذکر صفات متقین می‌فرماید: آنها کسانی هستند که پیوسته در سحرگاهان استغفار می‌کنند.[18]
2. بهره‌های دنیوی
الف. استفاده از شب برای نجات از دشمنی‌ها
یکی از راه های غلبه بر دشمن و یا نجات جان خود و پنهان شدن از دشمن و فرار از نقشه‌های خصمانه‌ی دشمن، استفاده‌ی مناسب از تاریکی شب و سحرگاه است که خداوند خطاب به حضرت موسی(ع) می‌فرماید:
«فَأَسْرِ بِعِبادِی لَیلًا إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ»[19]
«بندگان مرا شبانه حرکت ده که فرعون و لشکریانش به تعقیب شما خواهند آمد.»
فرعون و پیروانش، موسی و قومش را تعقیب می‌کردند؛ لذا اگر در روز از شهر خارج می‌شدند، گرفتار فرعونیان شده و مانع از حرکت آنها می‌شدند؛ به همین دلیل امر خدا به حرکت شبانه بود؛ بنابراین "لیل" برای تأکید آمده با اینکه "إسراء" به معنى رفتن در شب است، تا خروج از شهر حتما شب هنگام باشد و موسی با قومش از دید فرعونیان مخفی بمانند؛[20] درحالی‌که اگر حرکت آنها در روز انجام می‌گرفت، فرعون آنها را بازمی‌گرداند.[21]
در سوره هود نیز خداوند به حضرت لوط(ع) دستور می‌دهد که شبانه خانواده‌ات را از شهر بیرون ببر تا عذابی که صبح واقع می‌شود در امان باشند و گرفتار قوم بدکارش نشوند؛[22] چنانچه در سوره‌ی دیگر زمان نجات لوط و خانواده‌ا‌ش را سحرگاه ذکر می‌کند.[23]
ب. تعیین تقویم ایام
زیباترین مشخّصه شب، ماه و ستارگان درخشان هستند. شب اول ماه، هلال باریکى بیش نیست، که با افزایش آن شب چهارده ماه کامل می‌شود؛ پس از آن تدریجا نقصان یافته تا یکى دو روز آخر، ماه در تاریکى محاق فرو مى‌رود و بار دیگر به شکل هلال ظاهر گشته و همان منزل‌گاه‌هاى پیشین را طى مى‌کند. این دگرگونى یک تقویم بسیار دقیق و زنده‌ی طبیعى است که عالم و جاهل مى‌توانند آن را بخوانند و حساب تاریخ کارها و امور زندگى خود را نگه دارند:[24]
«...وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ»[25]
«...(او]خدا[ کسى است که) ماه را نور قرار داد، خداوند براى آن (ماه) منزل گاه هایى مقدّر کرد تا شماره سال‌ها و حساب زندگى و کار خویش را بدانید.»
روشنایی و حرکت حساب شده‌ی ماه در مدار مخصوص خود و تغییرات منظم و دقیقی که هر شب، در شکل و هیئت ماه به وجود می‌آید، سبب مشخص شدن اوقات مختلف می‌شود. انسان‌ها به وسیله‌ی این نشانه‌ی الهی، شب، روز، هفته، ماه و سال را تشخیص می‌دهند؛ همچنین این مطلب واضح است که نظم زندگى انسان‌ها، اصلاح امور اجتماعى، داد و ستدها و حتی أداء وظایف دینى بر پایه‌ی تشخیص اوقات و ایام مختلف استوار است.[26]