شیطان جن است یا فرشته؟
- سؤال
شيطان جن است يا فرشته؟ اگر جن است، پس چرا در قرآن گفته شده است كه: "تمام فرشتگان سجده كردند جز شيطان" و اگر فرشته است، پس چرا در آيهای مشابه گفته شده كه تمام فرشتگان سجده كردند جز ابليس، كه از جنيان بود: "كان من الجن"؟!
- پاسخ
پرسش از ساختار وجودی ابليس و تلاش برای دست‌يابی به تفسيرِ درستِ آياتی كه از سجده فرشتگان بر آدم و سرپيچی ابليس سخن میگويند، سابقهای ديرينه دارد و از ژرف‌نگری مسلمانان و اهتمام آنان به كتاب آسمانی‌شان خبر میدهد.
يكی از سؤالاتی كه برخی از اذهان را به خود مشغول میداشت اين بود كه اگر ابليس جزو فرشتگان نباشد، پس فرمان سجده "و اذ قلنا للملائكة اسجدوا"(1) شامل او نمیگردد و در نتيجه، خودداری وی از سجده بر آدم، گناهی را برايش رقم نمیزند و اگر از زمره فرشتگان باشد، با اين نكته كه خودِ قرآن كريم بر جن بودن او تأكيد میورزد(2)، سازگار نيست!
پيشوايان معصوم - كه از زبان پيامبر اسلامصلی الله عليه وآله، همراه و هم‌تای قرآن خوانده شدهاند - با بيانات روشن‌گر خويش، معنای درست اين آيات را پيش چشم همگان نهاده و بر برداشتهای نادرست، خط بطلان كشيدهاند. چنانكه از امام صادقعليه السلام روايت گرديده كه فرمودند:
"در آسمان، ابليس همراه با فرشتگان در پرستش خدا به سر میبُرد و آنان گمان میكردند كه وی از ايشان است و حال آنكه چنين نبود (3) اما آنگاه كه خداوند به فرشتگان فرمان داد كه بر آدم سجده نمايند، ابليس حسادت درونی خود را آشكار ساخت و فرشتگان دانستند كه او از جنس ايشان نبوده است (4)
آنگاه، يكی از حاضران از آن حضرت پرسيد: "چگونه فرمان الهی ابليس را نيز در بر میگيرد، با اينكه تنها فرشتگان مورد خطاب خداوند بودهاند؟" امامعليه السلام در پاسخ فرمود:
هر چند ابليس از جنس فرشتگان نبود، اما به دليل دوستی و هم‌نشينی، جزو آنان به شمار میرفت (5).
برای توضيح بيشتر، جا دارد اشارهای گذرا داشته باشيم به قاعدهای ادبی كه در اصطلاح ادبيات عرب، "تغليب"(6) ناميده میشود(7). بر اساس اين قاعده، در موقع سخن گفتن از جمعيت انبوهی كه به جز يكی از آنان، همگی از جنس فرشتهاند، میتوان به راحتی واژه "ملائكه" را به كار برد، بدون اينكه قاعدههای سخنوری ناديده گرفته شده و يا كج فهمی پيش آيد و اگر ابهامی نيز روی نمايد، با اندك توجهی زدوده میگردد.
پاسخ ديگر آن است كه مخاطب فرمان خداوند، تك تك فرشتگان نبودند تا اين پرسش مطرح شود كه چگونه اين فرمان، ابليس را نيز در بر میگيرد، بلكه شواهدی چند(8) نشان از آن دارد كه خطاب "اسجدوا" برای همه كسانی بود كه در جايگاهی ويژه كه میتوان آن را "مقام قدس" ناميد، به عبادت و پرستش خداوند مشغول بودند.
پی‌نوشت ها:
1. بقره، 2.34- كهف، 50.
2. نكته درخور توجه آن است كه ابليس به مدت شش هزار سال - كه روشن نيست از سالهای دنيوی است يا اخروی - همنشين فرشتگان بود و همراه با آنان به پرستش خداوند میپرداخت. ر.ك: نهج البلاغه، خطبه 192، معروف به قاصعة.
3.عبد علی بن جمعة، تفسير نورالثقلين، ج 1، طبع الثانية، قم، المطبعة العلمية، بی تا، ص 56.
4. اين قاعده، گستره وسيعی دارد و در زمينههای گوناگون به كار گرفته میشود. بر اساس اين قاعده، گاه جانب اكثريّت را بر اقليّت غلبه میدهند؛ چنانكه در مسأله مورد گفتگو چنين است و گاه موجود پستتر يا ضعيفتر را زيرمجمومه موجود برتر يا قویتر میسازند؛ چنانكه برای سخن گفتن از خورشيد و ماه، عبارتِ "شمسَين= شمس و قمر را به كار میگيرند.
5. عبدالرزاق فياض لاهيجی، گوهر مراد، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372 ش، ص 426.
6. علامه طباطبايی، تفسير الميزان، ج 8، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، چاپ دهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1377 ش، ص26-28 و ص51.
معرفی منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. پژوهشی در عصمت معصومان، حسن يوسفيان و احمدحسين شريفی، قم و تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی، 1377 ش، ص 345 – 346.
2. تفسير كبير مفاتيح الغيب، ج2، امام فخررازی، ترجمه علی اصغر حلبی، بی جا: انتشارات اساطير، 1373ش، ص1090 – 1096.
3. تفسير نمونه، زير نظر ناصر مكارم شيرازی، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1363 ش، ج 1، ص 126 و ج 6، ص 99.
4. فرشتگان، عليرضا رجائی تهرانی، قم، دفتر تبليغات اسلامی، 1376 ش، ص 39 – 41.
5. كشف الاسرار و عدة الابرار، تفسير خواجه عبداللَّه انصاری، ابوالفضل رشيدالدين الميبدی، تهران، اميركبير، پنجم، 1371ش، ج 1، ص 144.
روزنامه امید مردم
تاریخ انتشار: اول مرداد ماه 1397
منبع:حوزه