كلمات كليدي : تولد، باروري، مرگ ومير، ازدواج، طلاق، مهاجرت، برون كوچي، درون كوچي، مهاجرت داخلي، مهاجرت بين المللي
نویسنده : مريم اميني يخداني
باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت سه پدیده اصلی جمعیتی هستند که به‌طور مستقیم به تغییر در حجم جمعیت منجر می‌شوند. برخلاف این سه پدیده، وضعیت زناشویی شمار افراد جمعیت را به‌طور مستقیم تحت تاثیر قرار نمی‌دهد. بر همین اساس استدلال می‌شود که ازدواج و زناشویی یک پدیده جمعیت‌شناختی محض نیست. هرچند این استدلال درست به نظر می‌رسد، ولی به دلیل تقدم ازدواج بر باروری و نیز رابطه میان زناشویی و باروری، مطالعه ازدواج و طلاق جزئی از تحلیل‌های جمعیت‌شناختی است.
ازدواج و طلاق (Nuptiality and porce)
این دو واقعه به دلیل تغییر موقعیت خانوادگی افراد و تاثیر در باروری و توالد و تناسل از اهمیت زیادی برخوردارند. در حقیقت ازدواج آغازگر باروری و منشأ تولد است.
زناشویی ناظر بر هر وصلت ثابت متشکل از دو جنس مخالف می‌باشد. انواع بی‌شماری از این وصلت‌ها وجود دارند که با توجه به ویژگی‌هایی نظیر شناسایی عمومی، تداوم و پذیرش فرزندآوری متفاوت می‌باشند.
به صورت کلی، یک "وصلت توافقی"، وصلتی است که در آن زوجین در یک وصلت جنسی با ثبات قرار دارند، اما مراسم رسمی ازدواج را نداشته‌اند. در "ازدواج عرفی" دوام ازدواج مفروض است، داشتن فرزند از نظر اجتماعی قابل‌قبول است، اما هیچ مراسم ازدواجی روی نمی‌دهد. ازدواج، شکل دیگری از وصلت‌های نکاحی است. عموماً زوجین از طریق مراسم ازدواج، وصلت را قانونی می‌کنند، دوام وصلت قابل انتظار بوده و داشتن فرزند در چنین وصلت‌هایی قابل قبول است. مراسم ازدواج می‌تواند در سه سیستم قانونی طبقه‌بندی شود: قانون مذهبی، قانون مدنی و قانون عادی یا قبیله‌ای.
در مطالعه ازدواج، تمایز اساسی بین ازدواج اول و ازدواج مجدد برقرار می‌شود. در ازدواج اول، یک فرد از تجرد به تاهل تغییر وضعیت می‌دهد؛ در ازدواج مجدد، تغییر از مطلقه و بیوگی (در مورد زنان) و ایّم (مرد زن‌مرده) به تاهل است. ازدواج‌های مجدد در بسیاری موارد، شامل متوسط سن و پدر یا مادر بودن آن‌هایی که ازدواج می‌کنند، از ازدواج اول تفاوت دارد.[1]
طلاق اظهار قانونی انفصال ازدواج است. اغلب زوجین قبل از انفصال به‌طور دائم از هم جدا می‌شوند.[2]
تولد (Birth) و باروری (Fertility)
منظور از ولادت، تولد مولود زنده است. به تعبیر دیگر، تولد، خارج شدن یا خارج کردن محصول انعقاد نطفه از مادر است، صرف‌نظر از طول دوره حاملگی، به‌صورتی که پس از این جدایی مولود تنفس کند یا نشانه دیگری از حیات بروز دهد.[3]
باروری قابلیت واقعی بچه‌زایی زنان را نشان می‌دهد و در مقابل بارآوری (Fecundity) یعنی قابلیت نظری بچه‌زایی یا توان فیزیکی زاد و ولد زنان قرار می‌گیرد.
در اغلب جوامع به‌ویژه در جوامع اسلامی قوانین شرعی و مدنی خاصی بر امر ازدواج حاکم است و ازدواج پیش از رسیدن به سن معینی که قانون و شرع آن را مشخص نموده است غیرقانونی می‌باشد. در این جوامع باروری‌های پس از ازدواج را باروری قانونی یا نکاحی (Legitimate Fertility) می‌گویند که در مقابل باروری نامشروع یا غیرقانونی (Illegitimate Fertility) قرار گرفته و منظور از آن زاد و ولدهای خارج از ازدواج می‌باشد.[4]
مرگ‌ومیر (Death)، انواع و عوامل آن
مرگ یکی از فاکتورهای حرکات جمعیتی است و منظور از آن در کاربرد عادی، پایان یافتن حیات انسانی و در جمعیت‌شناسی، مجموعه مرگ‌هایی است که در یک جامعه یا گروه اجتماعی در یک سال معین اتفاق می‌افتد.
مرگ انسان‌ها از لحظه تولد و حتی پیش از آن شروع می‌شود و با گذشت زمان، قابلیت میرایی (Mortality) او رو به افزایش می‌گذارد. مرگ‌ومیر معمولاً تا یک ماهگی به حساب روز، تا یک سالگی برحسب ماه و پس از یک سالگی بر مبنای سال مورد محاسبه قرار می‌گیرد.
انواع مرگ را از نظر زمان وقوع، می‌توان به دو نوع تقسیم کرد:
1.پیش‌زادی (Prenatal)؛ به مرگ‌هایی اطلاق می‌شود که از زمان تشکیل جنین تا لحظه تولد اتفاق می‌افتد. مرگ پیش‌زادی را مرگ جنینی نیز می‌گویند. به توصیه سازمان بهداشت جهانی، مرگ جنینی شامل مرگ‌هایی می‌شود که قبل از بیرون آمدن نوزاد، صرف‌نظر از طول دوره بارداری، به وقوع می‌پیوندد.
2.پس‌زادی (Postnatal)؛ مرگ‌هایی را گویند که پس از تولد زنده نوزاد صورت می‌گیرد. مرگ‌های پس‌زادی را می‌توان به چند فرعی تقسیم کرد:
الف) مرگ نوزدان (Infant mortality)؛ مرگ‌هایی که در سال اول زندگی اتفاق می‌افتد.
ب) مرگ کودکان (Child mortality)؛ مرگ‌هایی که پس از یک‌سالگی و معمولاً تا 4 یا 7سالگی مشاهده می‌شود.
ج) مرگ نوجوانان، جوانان، بزرگسالان و سالخوردگان؛ این موارد نیز از اشکال دیگر مرگ‌های پس‌زادی هستند.
د) مرگ‌ومیر عمومی؛ شامل کلیه جمعیت جامعه می‌شود.
از نظر علت‌ها و عوامل موثر در مرگ، آن‌ها را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: مرگ‌ومیرها یا جنبه درون‌زا و طبیعی دارند و یا برون‌زا و اجتماعی هستند. عوامل درون‌زا در اغلب کشورها یکنواخت هستند و در حدود معینی نوسان دارند اما عوامل برون‌زا به عادات و رسوم و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشورهای مختلف بستگی دارند و به این جهت نوسان‌های آن نسبت به کشور دیگر بیشتر است.[5]
مهاجرت (Migration)
مهاجرت شکلی از تحرک جغرافیایی یا مکانی جمعیت است که بین دو واحد جغرافیایی انجام می‌گیرد.[6] و در معنای عام به‌معنای ترک سرزمین اصلی و ساکن شدن در سرزمین دیگر به‌طور موقت یا دائم است.[7]
رولان پرسا (Roland Pressat/ 1985) جمعیت‌شناس فرانسوی، مهاجرت را حرکات افراد یا گروه‌ها می‌داند که تغییر دائمی یا طولانی محل اقامت معمولی فرد را به‌دنبال دارد. به نظر وی در تحلیل حرکات مهاجرتی به سه نکته باید توجه کرد:
الف) دائمی یا طولانی بودن مدت اقامت در محل جدید
ب) وجود فاصله مکانی بین دو محل
ج) وجود فاصله زمانی و زمان انجام مهاجرت.[8]
مهاجرت به اعتبار مبدأ را برون‌کوچی (Emigration) و به اعتبار مقصد درون‌کوچی (Immigration) می‌گویند.
میزان خام برون‌کوچی برابر است با نسبت همه کسانی که منطقه‌ای خاص را در طی دوره‌های مشخص (معمولاً یک سال) ترک می‌کنند، به تعداد کل جمعیت آن منطقه در وسط همان سال.
درحالی‌که، میزان خام درون‌کوچی برابر با نسبت همه کسانی است که به منطقه‌ای خاص طی یک دوره مشخص وارد می‌شوند به جمعیت کل آن منطقه در وسط همان دوره.[9]
مهاجرت داخلی (Internal Migration) و مهاجرت بین‌المللی (International Migration)؛ یکی از ملاک‌های دسته‌بندی انواع مهاجرت، تقسیم‌بندی براساس مرزهای سیاسی است و از این نظر مهاجرت به دو دسته مهاجرت داخلی و مهاجرت خارجی تقسیم می‌شود. مهاجرت داخلی به مهاجرت‌هایی گفته می‌شود، که طی آن مهاجران داخل مرزهای سیاسی یک کشور یا یک سرزمین جابه‌جا می‌شوند، درحالی که مهاجرت خارجی، به مهاجرت‌هایی اطلاق می‌شود که مهاجران مرزهای سیاسی را در می‌نوردند و در کشور یا سرزمین دیگری مستقر می‌شوند.[10]