كلمات كليدي : پرسشنامه، پرسشنامه الكترونيك، ابزار گردآوري اطلاعات، سوالات باز، سوالات بسته، سوالات دوگزينه اي، سوالات چندگزينه اي، سوالات مقايسه اي، سو
نویسنده : مصطفي همداني
پرسشنامه یکی از روش‌های شش‌گانه میدانی (پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، آزمون، تصویربرداری، ترکیبی)[1] در کنار روش کتابخانه‌ای به‌عنوان دو روش کلی در جمع‌آوری اطلاعات است.[2] برخی روش‌شناسان معاصر، این روش را پرس‌وجو نام نهاده و مصاحبه را نیز با آن ادغام کرده‌اند و آن را در صورت وجود شرایط و رفع نواقص، مهم‌ترین، معتبرترین و مفیدترین ابزار گردآوری اطلاعات دانسته‌اند.[3]
پرسشنامه مجموعه‌ای از سوال‌ها یا همان گویه‌ها (Statements) است که پاسخ‌دهنده با ملاحظه آن‌ها پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. این پاسخ، داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می‌دهد.[4]
برخی معتقدند اولین‌بار این روش در جمع‌آوری اطلاعات در زمینه‌های سیاسی و بازاری به کار برده شد و نظرات مردم درباره رئیس‌جمهور و یا کالاهای خاص را جویا می‌شدند.[5] ولی در کل هدف‌هایی که این روش با آن‌ها مناسب است عبارت‌اند از:
- تحقیقات توصیفی؛[6] مانند شناخت یک جمعیت، وضعیت و شیوه‌های زندگی، رفتارها، ارزش‌ها، عقاید،[7] دانش، علایق و نگرش فرد را مورد ارزیابی قرار داده، به تجربیات قبلی وی پی برده و به آنچه در حال حاضر انجام می‌دهد آگهی می‌یابد.[8]
- در مواردی که لازم است از تعداد زیادی افراد پرسش شود و آنجا که مسئله معرف بودن مطرح باشد.[9]
- تحقیقاتی که از گستره جغرافیایی زیادی برخوردار باشد.[10]
در روش پرسشنامه‌ای چهار عامل و عنصر دخالت دارند که از طریق کارکرد هماهنگ آن‌ها محقق می‌تواند اطلاعات مورد نیاز خود را گردآوری نماید. این عناصر عبارت‌اند از: 1) ابزار گردآوری اطلاعات، 2) عوامل اجرای پرسشنامه، 3) برنامه‌ریزی و مدیریت اجرا 4) پاسخگویان.[11]
ابزار گردآوری اطلاعات
ابزار گردآوری اطلاعات در روش پرسشنامه، سوال است که خود دارای انواع زیر است:
- سوالات باز؛ سوالاتی هستند که پاسخگو را محدود به انتخاب پاسخ‌های ازپیش طراحی‌شده نمی‌کنند، بلکه محقق دست پاسخگو را باز می‌گذارد تا هر چه در مورد پاسخ لازم می‌داند، ارائه دهد؛ مثال:
«کدام گفتار یا مطالب کتاب برای تدریس ضروری نیست؟ لطفاً نام ببرید».[12]
سوالات باز باعث دقت پاسخگو و بررسی عمیق مساله می‌شوند اما مشکل این سوالات این است که از حیث استخراج و یادداشت‌برداری و تحلیل آماری و طبقه‌بندی، خیلی زحمت دارند،[13] به‌ویژه زمانی که محقق بخواهد کار استخراج، طبقه‌بندی و تجزیه و تحلیل داده‌ها را به وسیله رایانه انجام دهد با چنین مشکلاتی مواجه است.[14] از این گذشته، پاسخگویان نیز چندان رغبتی به پاسخگویی سوالاتی که وقت زیاد می‌برد، ندارند.[15]
- سوالات بسته؛ سوالاتی هستند که محقق با استفاده از مقیاس اسمی یا عددی و بر اساس پاسخ‌های فرضی تنظیم می‌کند و پاسخگو از بین آن‌ها پاسخ مورد نظر خود را، علامت می‌زند. به هر یک از پاسخ‌های مفروض، "گزینه" می‌گویند. ضمنا به این نوع پرسشنامه، "پرسشنامه منظم" نیز گفته می‌شود.[16]
مشکل سوالات بسته این است که آزادی عمل پاسخگو را نسبت به سوالات باز کاهش می‌دهد، ولی مشکلات سوالات باز را ندارد زیرا استخراج آن‌ها آسان و عملیات تحقیق را تسریع می‌کنند.[17]
سوالات بسته خود به انواع زیر تقسیم می‌شوند:[18]
أ- سوالات دوگزینه‌ای یا دوانتخابی (مانند بلی و خیر)
ب- سوالات چندگزینه‌ای یا چندانتخابی.[19]
ج- سوالات مقایسه‌ای که دارای گزینه‌های متعددی از متغیرها هستند و پاسخگو به مقایسه اهمیت آن‌ها نسبت به یکدیگر می‌پردازد؛ مثلاً: اگر مجموع میزان تأثیر عوامل زیر بر پیشرفت تحصیلی شما 100% باشد سهم هر یک از آن‌ها چند درصد است؟
د- سوالات ترکیبی: پرسشنامه‌هایی که از دو گروه سوالات باز و بسته تشکیل می‌شود. در صورتی که زوایای تحقیق با سوالات باز و بسته به‌تنهایی کشف نشود از این روش استفاده می‌شود.
ه- سوالات تعاقبی: مجموعه‌ای از سوالات به‌هم پیوسته، که به صورت پی‌درپی و مرتبط با یکدیگر مطرح می‌شوند. زمانی که محقق موضوعی را ریشه‌یابی می‌کند، ناچار است از این روش استفاده کند. مثال: «آیا تغییراتی که در فنون و ابزار کار بر اثر پیشرفت تمدن و صنعت بشر به وجود آمده در از دست رفتن شغل شما مؤثر بوده است؟ اگر بلی، آیا شما امکان حرفه‌آموزی و آشنا شدن با روش‌ها و مشاغل جدید را در محل زندگی خود داشته‌اید؟ و....»
خصوصیات سوالات
سوالات پرسشنامه باید دارای مشخصاتی کلی به این شرح باشند:
- با استفاده از تکنیک‌های خاص و نیز مقیاس‌ها به‌گونه‌ای ساخته شود که بتواند اطلاعات مورد نظر را از جامعه یا نمونه مورد مطالعه گردآوری کند.
- هر یک درباره یکی از ابعاد و یا متغیرهای موضوع مورد مطالعه باشند.
- طراحی سوالات به‌گونه‌ای که از روایی لازم برخوردار باشد و از درج سوالات بی‌ارتباط خودداری شود.[20]
- هرچه پرسشنامه کوچک‌تر و سوالات محدودتر باشد تأثیر مفیدتری در نتایج تحقیق او خواهد داشت.
- اجتناب از سوالات غیرضروری و خسته کننده؛
- اصل اختصار و رسایی بیان و سادگی لغات و واژگان؛
- مجموعه سوالات مربوط به یک متغیر یا یک بُعد مسأله تحقیق را به ترتیب اولویت در کنار یکدیگر قرار دهد.
- سوالات حساسیت برانگیز مانند مسائلی که مردم درباره آن‌ها دوست ندارند حرف بزنند یا واقعیت را نمی‌گویند (سوالات مربوط به درآمد، مسائل خلاف عرف و نگرش عمومی و حیثیتی و ... چون ارتکاب جرم و گناه) را نباید پرسید.[21] در صورت ضرورت، باید به‌گونه‌ای غیرمستقیم در پرسشنامه درج گردد.[22]
- از بیان پرسش‌هایی که جهت‌دهنده و هدایت‌کننده است (سوالات القایی) که بی‌طرفی محقق را سلب می‌کند و باعث القای پاسخ یا اعلان دیدگاه محقق می‌شود باید پرهیز شود. مانند اینکه سوال شود آیا شما با قدرت زیاد شورای شهر مخالف نیستید؟ زیرا سبب می‌شود افرادی که در پاسخ خود اطمینان ندارند دچار سوگیری شوند.[23]
- از طرح سوالات منفی مانند اینکه با این حرف که ایالات متحده نباید کوبا را به رسمیت بشناسد موافقید یا نه خودداری شود چون باعث برداشت نادرست می‌شود و بسا منظورش طرفداری از رسمیت کوبا باشد اما بلی را علامت بزند و گروهی دیگر از طرفداران، خیر را.[24]
خصوصیات چیدمان پرسشنامه[25]
در تنظیم پرسشنامه باید نکات زیر را مدنظر داشت:
- مجموعه سوالات مربوط به یک متغیر یا یک بُعد مسأله تحقیق را به ترتیب اولویت در کنار یکدیگر قرار دهد.
- در شروع پرسشنامه از سوالات ساده‌تر و انگیزه‌ساز استفاده نماید تا پاسخگو را به تکمیل ترغیب نماید.
- پاسخگو در تکمیل مشخصات مخیر باشد.
- در پرسشنامه‌های نسبتاً طولانی، محقق نباید سوالات کلیدی و اصلی را در پایان قرار دهد؛ زیرا اگر پاسخگو خسته شد، این سوال‌ها بی‌جواب خواهد ماند.
- محقق باید ظاهر پرسشنامه را نیز جذاب نماید؛
- در ابتدا یا انتهای پرسشنامه یا در راهنمای مربوط، نام فرد یا موسسه مسئول تحقیق و نیز آدرس و تلفن وی درج شود و شیوه ارتباط و کسب نظر و نیز اعاده پرسشنامه مشخص باشد.
- محقق پس از طراحی، تنظیم و آماده نمودن پرسشنامه، بهتر است آن را به فرد یا افراد دیگری بدهد تا به نقادی آن پرداخته، و به اصلاح و بهبود محتوا، شکل و مشخصات پرسشنامه کمک کنند.
- پس از اصلاح نهایی و اطمینان از روایی پرسشنامه، محقق می‌تواند نسبت به تکثیر یا چاپ و آماده‌سازی آن اقدام کند.
مقدمه پرسشنامه
در آغاز پرسشنامه یا در برگی جداگانه (به‌عنوان نامه همراه) لازم است توضیحاتی برای آماده کردن پاسخ‌دهنده جهت تکمیل پرسشنامه با محوریت مطالب زیر به پاسخگو داده شود:
- تحقیق خود را به پاسخگو معرفی کند. و هدف کلی پژوهش خود را بیان کرده و پاسخ‌دهنده را با گزاره‌های خاص تحقیق آشنا کند. [26]
- به نقش پرسشنامه در فراهم آوردن داده‌های مورد نیاز پژوهشگر اشاره می‌شود و سعی شود تا پاسخ‌دهنده نسبت به همکاری در تکمیل پرسشنامه برانگیخته شود. برای این منظور باید بر باارزش بودن داده‌های حاصل از پرسشنامه تأکید شود و پاسخ‌دهنده نسبت به ضرورت و اهمیت تحقیق آگاه گردد تا با دقت بیشتری پاسخ سوال‌ها را عرضه کند.[27]
- به پاسخگو اطمینان داده شود که اطلاعات مندرج در پرسشنامه، محرمانه باقی خواهد ماند و عملاً هم باید این کار انجام شود.
- به پاسخگو اطمینان داده شود که پرسشگری در رابطه با کار تحقیق علمی مفید برای جامعه است و هیچ‌گونه اثر زیان‌آور حقوقی، اجتماعی، اقتصادی و مالی برای او نخواهد داشت.
- در پایان مقدمه از او خواهش نماید تا نسبت به تکمیل پرسشنامه و اعاده آن اقدام کند و از کلمات تحکم‌آمیز پرهیز کند.[28]
ضمایم پرسشنامه
- نامه همراه(Cover letter) : که همان مطالب مقدمه است و می‌تواند به جای مقدمه، در این بخش به شکل جدا نیز باشد.[29]
- هدیه: از آنجا که پاسخگو برای تکمیل پرسشنامه مقداری وقت صرف می‌کند، در بعضی از جوامع، محققان با ارسال هدایایی نظیر وجه نقد همراه با پیام دلگرم‌کننده‌ای پاسخگو را به تکمیل پرسشنامه و اعاده آن تشویق می‌نمایند.[30]
- دستورالعمل:(Instruction) هر پرسشنامه‌ای نیاز به راهنمایی دارد که هم پرسشگران و هم پاسخگویان با مطالعه آن نسبت به تکمیل پرسشنامه توجیه و ارشاد شوند.[31] در ضمیمه‌ای که جهت پاسخگو تهیه می‌شود محقق باید پاسخ‌دهنده را با چگونگی پاسخ دادن به سوال‌های پرسشنامه به شرح زیر آشنا کند:
أ- هر نوع سوال پرسشنامه و چگونگی پاسخ‌دادن به آن تشریح شود.
ب- تأکید بر رعایت دقت نسبت به پاسخ دادن به سوال‌ها.
ج- باید بر این نکته تأکید شود که پرسشنامه تا تاریخ معین تکمیل شده و به آدرس مربوط یا به پرسشگر تحویل داده شود. باید به خاطر داشت که دستورالعمل‌های پیچیده تکمیل پرسشنامه باید کوتاه و به آسانی قابل فهم باشد.[32]
آزمون مقدماتی پرسشنامه
پس از تنظیم پرسشنامه، بهتر است پرسشنامه نهایی در مرحله مقدماتی به تعداد محدود تکثیر و در چارچوب یک پیش‌آزمون و با تعدادی از پاسخگویان به صورت محدود تست شده، اشکالات و نقایص آن برطرف گردد.[33] زیرا هر قدر هم که ابزار جمع‌آوری اطلاعات از قبیل پرسشنامه را دقیق طرح کنید، همواره امکان خطا وجود دارد، مثل: سوال مبهم، سوالی که مردم نتوانند جواب دهند و ...
معمولاً ضرورتی ندارد که آزمودنی‌هایی که مورد آزمون مقدماتی قرار می‌گیرند یک نمونه معرّف باشند، اما دست‌کم باید از افرادی استفاده کنید که پرسشنامه به آنان مربوط می‌شود.[34]
عوامل اجرای پرسشنامه
عوامل اجرایی پرسشنامه باید آموزش‌های لازم زیر را ببینند:
- فنون نمونه‌گیری؛
- فنون نگارش، کدگذاری و استخراج پرسش‌ها و مقیاس‌های ایستار (نگرش)؛
- مدیریت شبکه یا پرسشگران؛
- آشنایی با برنامه‌های انفورماتیک، پردازش و تحلیل داده‌ها؛
- آمار توصیفی و تحلیل آماری داده‌ها؛ [35]
- دارای تحصیلات کافی در حد انجام پرسشگری باشند؛
- از تجربه لازم برخوردار باشند؛
- از هوش، زیرکی و فراست لازم برخوردار باشند؛
- دارای سرعت عمل کافی برای انجام دادن فعالیت‌های پرسشگری باشند؛
- زبان مردمی را که پاسخگو هستند بفهمند یا بتوانند به‌خوبی تکلم کنند. بهتر است پرسشگری بومی باشد؛
- قدرت برقراری روابط دوستانه و صمیمی با افراد را داشته باشند؛
- معتقد به آداب اجتماعی و عامل به آن باشند و آداب و رسوم و فرهنگ پاسخگویان را دانسته، خود را ملزم به رعایت احترام به آن‌ها بدانند؛
- با مفاهیم اولیه روش تحقیق علمی آشنایی داشته باشند؛
- آموزش لازم را به طور نظری و عملی درباره طرح تحقیق، اهداف پرسشنامه و روش تکمیل آن دیده باشند.[36]
برنامه‌ریزی و اجرای پرسشنامه
باید نحوه ورود به میدان و محیط پرسشگری پیش‌بینی شود؛ به این معنی که هماهنگی لازم با مسئولین و مقامات محلی انجام گرفته و با رعایت آداب و احترام افراد و موسسات، توضیح درباره کار خود و اطمینان دادن از محرمانه ماندن اطلاعات، تشکر از مقامات و افراد، وارد میدان تحقیق شود.[37] همچنین مرجع و مرکز هدایت‌کننده و ناظر پیش‌بینی گردد؛ تا موانعی چون جنگ و حوادث و یا ابهام ایجاد شدن برای پرسشگران را حل کند.[38]
اجرای پرسشنامه و تکمیل آن به روش‌های گوناگونی امکان‌پذیر است که محقق باید روش‌های مناسب را انتخاب و اجرا کند. این روش‌ها عبارت‌اند از:
- پرسشنامه غیرمستقیم؛ تکمیل پرسشنامه به طور حضوری توسط پرسشگر براساس پاسخ‌های پاسخگو[39] که در این صورت کامل‌تر و دقیق‌تر پر می‌شود خصوصاً در افراد بی‌سواد لازم است. این روش می‌تواند به صورت تلفنی نیز انجام شود.[40]
- پرسشنامه مستقیم؛ یعنی تکمیل پرسشنامه به طور حضوری به‌وسیله شخص پاسخگو (نه پرسشگر)[41] این پرسشنامه‌ها را پرسشنامه‌های خود اجراشونده (Self-Administered) می‌گویند.[42] عیب این پرسشنامه آن است که بسا کامل پر نشود. این روش را با ارسال پست پرسشنامه نیز می‌توان انجام داد که در کمبود نیروی پرسشگر به کار می‌رود ولی احتمال پس ندادن یا کامل پر نکردن در ارسال پستی زیاد است.[43] البته این مشکل عمومیت ندارد؛ زیرا پاسخگویان نوعاً افرادی با خصوصیات مشترک چون علاقه به موضوع، داشتن وقت آزاد بیشتر، احساس مسئولیت و ... هستند.[44]
پاسخگویان
پاسخگویان از ارکان مهم پرسشنامه هستند و پرسشگر باید چند نکته را در مورد پاسخگویان در نظر بگیرد:
- به شکل درست و طبق قواعد نمونه‌گیری انتخاب شوند.
- شرایط و ویژگی های روحی و فرهنگی آنان را درک کند تا جلب همکاری و توجه آنان شود.
- رعایت توانایی جسمی آنان را بکند و خیلی ایشان را خسته نکند.
- پرسشگر باید مواظب تمایلات شخصی پاسخگو چون پرهیز از کرانه‌ها و انتخاب حد وسط به طور مستمر یا ارائه پاسخ‌های یکسان و مشابه که به سلامت واقعیت خدشه وارد می‌کند، باشد.[45]
تحلیل آماری داده‌های پرسشنامه
روش تحلیل این داده‌ها کمّی است. داده‌هایی که از طریق یک بررسی پرسشنامه‌ای گردآوری می‌شود که بسیاری از پاسخ‌های آن از پیش کدگذاری شده‌اند فی‌نفسه معنایی ندارد و از آن‌ها نمی‌توان استفاده کرد مگر در چارچوب پردازش کمّی که اجازه می‌دهد مجموع پاسخ‌های سنخ‌های متفاوت اجتماعی را با هم مقایسه کرد و همبستگی‌های میان متغیرها را تحلیل کرد.
بدون پردازش کمی، پاسخ‌های هر فرد خاص می‌تواند برای تشکیل گزیده‌ای از پاسخ‌های معنادار به منظور تحلیل عمیق بعدی، بررسی شود.[46]
پرسشنامه‌های الکترونیکی[47]
در سال 1990 پرسشنامه الکترونیک رواج یافت و امروزه پرسشنامه‌های زیادی به صورت دیجیتال مورد استفاده قرار می‌گیرند و با گسترش اینترنتی توجه بیشتری به این‌گونه پیمایش شد.
این پرسشنامه‌ها به دو صورت پست الکترونیک و ایجاد یک صفحه وب با آدرس مشخص و پاسخ‌دهی آنلاین که در هر دو یک فایل کمکی "Help" هم ارسال می‌شود.
پرسشنامه‌های الکترونیکی دارای مزایایی است:
- گسترش در سطح جغرافیای جهانی، زیرا اینترنت دسترسی به پاسخگویان را در سطح جهانی فراهم کرده است؛
- سرعت در ارسال و دریافت پاسخ‌ها؛
- داده‌پردازی بهینه (زیرا داده‌ها دیجیتال وارد می‌شوند و دیجیتال تحلیل می‌شوند)؛
- کیفیت خوب پاسخ‌دهی (که در اثر تعاملی بودن وب ایجاد می‌شود)؛
- هرینه اندک؛
همچنین پرسشنامه الکترونیکی دارای محدودیت‌هایی نیز هست:
- محدودیت رسانه‌ای، زیرا اینترنت در برخی جاها توسعه نیافته است.
- دشواری شناخت جامعه پژوهش جهت انجام نمونه‌گیری،
- احتمال پاسخ‌دهی یا رها کردن نیمه‌کاره،
- ناآشنا بودن مشارکت کنندگان با این روش جدید نسبت به روش سنتی،
- دشورای ارتباط شخصی با پاسخگو که مثلاً جناب فلان شخص به طور مشخص، زیرا این پرسشنامه‌ها با ارسال نامه الکترونیکی به افراد گروه‌های بحث، گروه‌های خبری و یا اعلان بر روی وب‌سایت‌های عمومی صورت می‌گیرد که همه گروهی هستند.
محاسن و معایب پرسشنامه
محاسن پرسشنامه
- از طریق پرسشنامه اطلاعات وسیع و حجیمی با سرعت زیاد گردآوری می‌شود.
- به زمان کمتری برای پاسخگویی و تکمیل نیاز دارد.
- هزینه‌های آن نسبتاً پایین است.
- افراد زیادتری را می‌تواند مورد پرسش قرار دهد.
- امکان تبدیل داده‌ها به کمیت و سپس تجزیه و تحلیل و سنجش همبستگی گوناگون بین آن‌ها را فراهم می‌سازد.[48]
معایب پرسشنامه
- سنگینی عملیات و بالا بودن هزینه روش.
- پاسخگویان به طور منفرد و مستقل از شبکه روابط اجتماعی آنان ملاحظه می‌شوند.[49]
- این روش برای مطالعات عمیق و ریشه‌یابی‌ها در موارد خاص کارآمد نیست.
- احتمال بازنگشتن پرسشنامه‌های که با پست ارسال می‌شود، زیاد است.
- احتمال عدم درک مفاهیم و محتوای سوالات پرسشنامه و بروز ابهام برای پاسخگو وجود دارد.
- به دلیل گسترده بودن عرصه عملیاتی پرسشگری و درگیر بودن افراد زیاد در رده‌ها و سطوح مختلف امکان بروز خطا و اشتباه وجود دارد که باعث کاهش درجه اعتبار و اعتماد این روش می‌شود.[50]
- یکی نبودن جهان مرجع پرسشگر و دنیای مرجع پاسخگو و یا فقدان جو اعتماد، پرسشنامه را با مشکل مواجه می‌کند.[51]
- موارد متعددی دیده شده که بدون مراجعه به پاسخگویان، محققین شخصاً پرسشنامه‌ها را پر کرده‌اند.[52]
جدال اسمی مصاحبه و پرسشنامه
در این نوشتار، پرسشنامه بر اساس رویکرد اغلب روش‌شناسان مطالعه شد اما برخی نیز بیشتر آنچه گذشت را مصاحبه (دارای انواع منظم و غیرمنظم؛ حضوری و تلفنی) می‌نامند[53] و تنها پرسشنامه پستی را پرسشنامه نام نهاده‌اند.
منابع:
[1]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، سمت، 1386، چاپ سیزدهم، ص231.
[2]. همان، ص163.
[3]. رفیع‌پور، فرامرز؛ تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1387، چاپ پنجم، ص33.
[4]. سرمد، زهره و دیگران؛ روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، تهران، آگاه، 1383، چاپ هشتم، ص141.
[5]. ساروخانی، باقر؛ روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388، چاپ شانزدهم، ج1، ص231.
[6]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص179.
[7]. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک‌وان؛ روش تحقیق در علوم اجتماعی، عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، توتیا، 1389، چاپ پنجم، ص201.
[8]. سرمد، زهره و دیگران؛ پیشین، ص141.
[9]. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک‌وان؛ پیشین، ص201.
[10]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص179.
[11]. همان، ص180-179.
[12]. همان، ص180-179.
[13]. ساروخانی، باقر؛ پیشین، ج1، ص221.
[14]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص180.
[15]. ازکیا، مصطفی و دربان، آستانه؛ روش‌های کاربردی تحقیق، تهران، کیهان، 1382، چاپ اول، ص434.
[16]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص181.
[17]. ساروخانی، باقر؛ پیشین، ج 1، ص220.
[18]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص185-182.
[19]. سوالات چند گزینه‌ای را می‌توان به صورت جدول یا طیف نمایش داد که آقای حافظ‌نیا این را نوع سوم سوال دانسته است و حال آنکه استفاده از جدول یا طیف، روش نمایش گزینه‌ها است نه نوع سوال.
[20]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص180 و 186-184.
[21]. ازکیا، مصطفی و دربان، آستانه؛ پیشین، ص461-460.
[22]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص187-186.
[23]. ازکیا، مصطفی و دربان، آستانه؛ پیشین، ص459.
[24]. ببی، ارل؛ روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، رضا فاضل، تهران، سمت، 1385، چاپ سوم، ج1، ص320.
[25]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص188-185.
[26]. همان، ص187-186.
[27]. سرمد، زهره و دیگران؛ پیشین، ص142.
[28]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص187-186.
[29]. سرمد، زهره و دیگران؛ پیشین، ص142.
[30]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص187.
[31]. همان، ص186.
[32]. سرمد، زهره و دیگران؛ پیشین، ص142.
[33]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص188.
[34]. ببی، ارل؛ پیشین، ج1، ص335.
[35]. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک‌وان؛ پیشین، ص203.
[36]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص190-189.
[37]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص194.
[38]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص192.
[39]. کیوی ریمون، کامپنهود لوک وان، پیشین، ص201.
[40]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص191.
[41]. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک‌وان؛ پیشین، ص201.
[42]. ببی، ارل؛ پیشین، ج 1، ص311.
[43]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص191.
[44]. رفیع‌پور، فرامرز؛ کندوکاو‌ها و پنداشته‌ها، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1387، چاپ هفدهم، ص362.
[45]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص197-196.
[46]. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک‌وان؛ پیشین، ص203.
[47]. جمالی، حمیدرضا و صراف‌زاده، مریم و اسدی، سعید؛ پیمایش الکترونیک، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 12، اسفند 1387، ص80-78.
[48]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص196.
[49]. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک‌وان؛ پیشین، ص202.
[50]. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ پیشین، ص197.
[51]. کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک‌وان؛ پیشین، ص202.
[52]. رفیع‌پور، فرامرز؛ تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم اجتماعی، پیشین، ص44.
[53]. گالتون ج. و موزر س.ک.؛ روش تحقیق در علوم اجتماعی، کاظم ایزدی، تهران، کیهان، 1374، چاپ چهارم، ص222،240 و 269.