كلمات كليدي : قصه، داستان، ادبيات داستاني، انواع قصه، اسطوره، افسانه
قصه در لغت به معنای خبر، داستان و گزارش آمده است. در معنای اصطلاحی، قصه به آثاری گفته می‌شود که در آن تاکید بر حوادث خارق العاده، بیشتر از تحول و پرورش آدم‌ها و شخصیت‌هاست. در قصه محور ماجرا بر حوادث خلق الساعة است.
قصه و داستان گاه در معنای همدیگر به کار می‌روند و بعضاً این دو واژه را یکی می‌پندارند؛ اما، در معنای دقیق کلمه، قصه با داستان تفاوت دارد.
در ادبیات فارسی آنچه به عنوان متن روایی و داستانی وجود دارد، عموماً قصه است و داستان با تعاریفی که برای آن می‌شودنآن و بیشتر تأثیر پذیرفته از نوع غربی است، ژانری است که قدمت چندانی ندارد و تقریباً با داستان «یکی بود، یکی نبود» جمال زاده (در سال 1300) شروع می‌شود.
ویژگی‌های قصه:
رکن اساسی و بنیادین قصه، حادثه است؛ حوادثی که رابطه علّی و معلولی با هم ندارند و در نتیجه پپرنگ ضعیف، جزء ویژگی اصلی قصه است (برخلاف داستان که محور اساسی بر شخصیت پردازی است و پیرنگ استوار، ویژگی اصلی آن است). خرق عادت و شگفت آوری ویژگی مهم دیگر قصه است. از آنجا که مشی کلی قصه سرگرم کردن مخاطب و ملزم کردن او به پایان بردن قصه است، قصه‌گر به دنبال رشتۀ منطقیِ حوادث نیست.
زمان و مکان در قصه‌ها نامعلوم است و شخصیت‌ها یا مطلقاً خوبند یا بد، و حدوسطی وجود ندارد. اغلب پایان حوادث خوش است و خوبی بر بدی پیروز می‌شود. زبان آن‌ها اغلب نزدیک به گفتار و محاوره عامه مردم و پر از اصطلاح‌ها و ضرب المثل‌های عامیانه است. بنابراین منظور از قصه، همه آثار خلاقه‌ای است که پیش از دوره مشروطیت، به عنوان‌های حکایت، افسانه، سرگذشت، اسطوره و ... در متن‌های ادبی گذشته آمده است.
قصه تاریخچه‌ای بسیار قدیمی دارد. مجموعه‌ای از قصه‌های جادوگران، از فرهنگ و تمدن مصری باقی مانده است که تاریخ آن به حدود چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. شاید بتوان گفت مصری‌ها، اولین ملتی هستند که قصه را به ادبیات جهان هدیه کرده‌اند. بعد از قصه‌های مصری، ادبیات آشوری – بابلی از جمله منظومه «گیل گمش» قدیمی ترین قصه به جا مانده است که قدمت آن به حدود دو هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. در چین قصه‌هایی از هزار سال قبل و کمی بعد از میلاد مسیح در دست است، از جمله قصه «دیدار از سرزمین مستان» اثر «وانگ چی» که تاریخ آن به شش قرن قبل از میلاد مسیح می‌رسد.
«هومر» حماسه سرای یونانی، حماسه‌های خود (ایلیادو ادیسه) را شش قرن قبل از میلاد مسیح سروده است. در اروپا از قرون وسطی و دوره رنسانس قصه‌های «دکامرون» اثر «پوکاچیو» نویسندۀ ایتالیایی باقی مانده است. یکی از شگفت انگیزترین و غنی‌ترین کتاب‌های قصه «هزار و یک شب» است که اصل هندی دارد و مجموعه‌ای است از قصه‌های هندی، عربی و ایرانی.
در ایران پیش از اسلام نیز، قصه‌هایی منثور و منظوم وجود داشته است، این قصه‌ها بیشتر جنبۀ اساطیری، ملی و دنیوی دارد، مثلاً بخشی از شاهنامه فردوسی به اساطیر اختصاص یافته است که ظاهراً یکی از منابعش «شاهنامۀ ابومنصوری» است.
احمد تفضلی می‌گوید: «در دوره ساسانی جز مطالب دین یا اسناد دولتی، آثار دیگر به ندرت به کتابت در می‌آمدند؛ بدین سبب بیشتر داستان‌ها سینه به سینه حفظ می‌شد، همچنان که این سنت تا به امروز در مورد داستان‌های عامیانه حفظ شده است. در زبان پهلوی دو نوع افسانه وجود داشته است: یک دسته داستان‌هایی که اصل ایرانی داشته و دسته دیگر افسانه‌هایی که از کتب ملل دیگر ترجمه شده بوده است.
معروف‌ترین قصه‌های بلند فارسی عبارتند از: سمک عیار، داراب نامه، سند بادنامه، حسین کرد شبستری و ... .
انواع قصه عبارتند از:
1- افسانه تمثیلی «Fable»: قصه کوتاهی است درباره حیوانات که از آن با عنوان افسانه حیوانات نیز یاد شده است.
2- حکایت اخلاقی «Parable»: شخصیت‌های آن برخلاف افسانه تمثیلی مردمان و انسان‌ها هستند و برای ترویج اصول مذهبی و درس‌های اخلاقی نوشته می‌شده است.
3- افسانه پریان «Fairy tale»: قصه‌هایی درباره پریان، دیوها، جن‌ها، غول‌ها، اژدهاها و دیگر موجودات مافوق طبیعی و جادوگرانی که حوادثی شگفت آور و خارق العاده می‌آفرینند.
4- افسانه پهلوانان «Heroes Tale»: قصه‌هایی که در آن‌ها از نبرد میان پهلوانان و قهرمانان واقعی، تاریخی و افسانه‌ای صحبت می‌شود.
5- اسطوره «Myth»: قصه‌هایی درباره خدایان و موجودات فوق طبیعی که ریشه اصلی آن‌ها اعتقادات دینی مردم قدیم است.