آداب خريد و فروش در اسلام

نويسنده: محمدرضا فراهانی

در اسلام براي هر کاري احکام تکليفي بيان شده است که به عنوان احکام خمسه تکليفي واجب و حرام و مستحب و مکروه و مباح شناخته مي شود. اما با توجه به اينکه اسلام دين اخلاق است و پيامبر(ص) مبعوث به مکارم اخلاقي است، فراتر از احکام قانوني و حقوقي، به آداب و لطائف اخلاقي و رفتاري نيز توجه داده است. نويسنده در اين مطلب به برخي از آداب تجارت پرداخته است تا سبک زندگي اسلامي در حوزه بازار و معاملات تبيين شود.

تجارت و داد و ستد در اسلام از جايگاهي بس والابرخوردار است. يک تاجر مسلمان بايد جايگاه خود را به عنوان واسطه فيض الهي به بندگان ببيند. خريد و فروش و مبادله کالاو خدمات همانند ديگر عرصه هاي زندگي، از نظر اسلام داراي آداب و احکامي است که براي آن کس که قصد دارد وارد اين عرصه شود دانستن آنها لازم و ضروري است، زيرا عدم آشنايي با آنها، موجب لغزيدن در دام ربا و حرام خواري و سلب برکت از مال و سرمايه مي شود. در اين مقال به برخي از اين آداب اشاره شده است.

1. فراگيری احکام و آداب، نخستين تکليف: وقتي انسان در کاري وارد مي شود مي بايست همه ابعاد آن را بشناسد و حتي بر جزئيات آن واقف باشد تا بتواند به شايستگي از عهده کار برآيد. از آنجا که مسئله اقتصادي پس از مسئله عبادت، مهم ترين و اصلي ترين تکليف هر انساني است (بقره، آيه3) و قوام جامعه به آن است (نساء آيه 5)، دانستن احکام و آداب اين حوزه نه تنها شايسته بلکه به عنوان يک تکليف و وظيفه مطرح است. در حديث است که حضرت امير المومنين(ع) بر فراز منبر مي فرمود: «يا معشر التجار، الفقهًْ ثم المتجر، الفقهًْ ثم المتجر، الفقهًْ ثم المتجر؛ اي تاجران، اول مسائل و احکام شرعي تجارت را فرا گيريد بعد مشغول تجارت شويد». حضرت اين جمله را سه بار تکرار کرد. (الکافي، ج 5، ص 150، حديث1) کساني که بدون شناخت نسبت به احکام شرعي و مسائل تجارت وارداين کار مي شوند، به احتمال قوي در دام تجارت حرام و ربوي گرفتار مي شوند و رزق حلال و طيب را به حرام و خبيث تبديل مي کنند. چنانکه آن حضرت(ع) در ادامه همان هشدار قبلي اش به اين نکته توجه داده و فرموده است: «به خدا سوگند، ربا در اين امت از جاي پاي مورچه بر روي سنگ سخت پنهان تر است».

امام صادق(ع) نيز مي فرمايد: هر کس بخواهد تجارت کند بايد احکام دين خود را بياموزد تا بدين وسيله حلال را از حرام باز شناسد. کسي که احکام دين خود را نياموزد و تجارت کند در کام شبهات فرو مي غلتد. (وسائل الشيعه، ج 12، ص 283، حديث 4)

2. پرهيز از سوگند: سوگند راست خوردن در هر کاري از جمله معامله مکروه است و انسان نبايد براي هر چيزي سوگند بخورد. از امام کاظم(ع) نيز روايت شده است که فرمود: «کسي که به هنگام خريد و فروش همواره قسم مي خورد، خداوند در قيامت نظر رحمت به او نمي کند». (کافي، ج 5، ص 162، ح 3) حضرت علي(ع) نيز فرمود: «در معاملات قسم نخوريد، زيرا هر چند کالارا به فروش مي رساند اما برکتش را مي برد». (همان، ح 4)
3. پرهيز از سوگند دروغ: سوگند راست خوردن مکروه است و شکي نيست که دروغ، خود گناهي کبيره است و کسي بخواهد دو گناه سوگند و دروغ را با هم ترکيب کند بايد وضعيتي بسيار اسفناک داشته باشد. از همين رو حضرت علي(ع) در ادامه سخن پيشين خود هشدار داده مي فرمايد: و قسم دروغ نخوريد، به درستي که تاجر فاجر است و فاجر در جهنم، مگر کسي که حق بگيرد، و حق بدهد». (کافي، ج 5، ص 150، ح 1؛ من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 121، ح 519)
4. پرهيز از ربا: اسلام خريد و فروشي را مباح و جايز مي شمارد که براساس اصول و قواعد شرعي، عرفي و اخلاقي باشد. داد و ستد اگر به درستي انجام گيرد موجب افزايش ثروت و برکت در زندگي مي شود؛ اما اگر برخلاف آن انجام گيرد هرچند به ظاهر افزايشي را موجب مي شود ولي در نهايت جز ضرر و خسران نصيب رباخوار و نزولخوار نخواهد شد. در آيات قرآن از جمله آيه 275 سوره بقره، به اين نکته توجه داده شده است.

خريد و فروش ربوي و وام ربوي و به سخن ديگر هر معامله ربوي چون اعلان جنگ با خدا است فاقد برکت خواهد بود و افزايش ظاهري آن بلاي جان نزول خوار خواهد شد. (بقره، آيه 278؛ آل عمران، آيه 130؛ نساء، آيه 161) اينکه در روايت آمده بايد احکام و آداب تجارت را شناخت براي آن است که بسياري از تجار ناخواسته و نادانسته گرفتار معاملات ربوي مي شوند و برکت از مال و زندگي شان مي رود و آنگاه شکايت مي کنند که کسب آنان برکت ندارد؛ در حالي که خودشان اين برکت را با معاملات ربوي از ميان برده اند. اميرمومنان علي(ع) فرمود: «جز کساني که مسائل خريد و فروش را مي دانند در بازار ننشينند؛ (زيرا) هر کس بدون اطلاع از مسائل شرعي تجارت کند در ربا فرو مي رود.» (کافي،ج5، ص154 ح23؛ من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 120، ح 513)

5. مراعات ترازو و پيمانه: بازار جاي بسيار خطرناک و لغزشگاهي سهمناک است. هر کسي نبايد در تجارت و بازار وارد شود. همان طوري که برخي از کارها بستر و شرايط بهتري براي رشد و کمال يابي انسان دارد، برخي از جاها و کارها بستر شطينت ها است و شيطان در آنجا به سادگي مي تواند راه يابد و مقاصد خويش را برآورده سازد. بازار از جاهايي است که شيطان دسترسي بهتر و آسان تر به آدمي دارد. در حديثي معتبر آمده است که حضرت رسول(ص) فرمود: «خطرناک ترين نقطه زمين بازار است. آنجا ميدان شياطين است. شيطان هر روز صبح پرچم خود را در بازار مي زند و بر صندلي خود مي نشيند و فرزندان خود را در آن پخش مي کند، تا يکي را فريب دهند که از ترازو بکاهد و ديگري کيل و پيمانه را کم کند، و ديگري ذرع (متر) را بدزدد و ديگري راس المال و سرمايه را دروغ بگويد. سپس خطاب به فرزندانش مي گويد: شما که پدرتان زنده است وظيفه داريد کساني را که پدرشان (حضرت آدم) مرده است، رها نکنيد و فريب دهيد؛ بنابراين، شيطان با اول کسي که وارد بازار مي شود وارد و با آخرين نفر خارج مي شود. و بهترين نقطه روي زمين نزد خدا مساجد است؛ و محبوب ترين مردم نزد خدا کسي است که زودتر به مسجد رفته و ديرتر بيرون آيد». (من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 124، ح 1)
6. پنهان نکردن عيب کالا: از ديگر احکام و آداب تجارت آن است که کالارا چنان که هست معرفي کند و اگر در کالاعيبي است آن را بگويد.(کافي، ج 5، ص 150، ح 2؛ من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 120، ح 515)
7. پرهيز از مدح کالا: امروز تبليغات، يک اصل در تجارت است و مي گويند تبليغات هزينه نيست بلکه سود است. تبليغ گاه به قصد معرفي کالابراي شناخت مردم از فوايد و کاربردهاي آن است که امري پسنديده است؛ زيرا هر روز کالاو خدماتي نو در بازار وارد مي شود که مفيدتر و ارزان تر از کالاهاي ديروز است. پس لازم است تا اين گونه کالاها با تبليغ، براي استفاده و رفاه مرم معرفي شود؛ اما گاه تبليغ، مدح و ستايش و گاه ديگر به معناي غلو درباره کالاو مدح و ستايشي است که کالاداراي آن نيست. در مورد اخير بايد گفت که چنين تبليغي دروغ است و بايد از آن پرهيز شود. (همان پيشين)
8. پرهيز از مذمت کالای فروشنده: کسي که در بازار خريد و فروش مي کند، همان طوري که بايد نسبت به کالايي که مي فروشد انصاف داشته و به ستايش و مدح آن نپردازد و تنها به معرفي و کارکردهاي آن بسنده کند، همچنين نبايد نسبت به کالايي که مي خرد مذمت نمايد و زمينه را براي خريد ارزان کالابراي خود فراهم آورد. از رسول اکرم(ص) روايت شده است که فرمود: «کسي که داد و ستد مي کند از پنج چيز بپرهيزد: رباخواري، قسم خوردن، پنهان کردن عيب کالا، مدح و ستايش کالايي که مي فروشد، مذمت چيزي که مي خرد». (کافي، ج 5، ص 150، ح 2؛ من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 120، ح 515)
9. پرهيز از غش در معامله: غش (فريب) در معامله انواع گوناگوني دارد. برخي از اين موارد جزو مصاديق حرمت و برخي مکروه و برخي ديگر دور از انصاف و عدالت است. امروزه عده اي از بازرگانان با استفاده از ابزارهاي فريبنده، کالاي نامرغوب و يا معمولي خود را مرغوب و برتر نشان مي دهند و موجبات فريب خريدار را فراهم مي آوردند. استفاده از لامپ هاي رنگارنگ و نورپردازي به ويژه درباره پارچه و لباس براي فروش کالاي معمولي، يکي از مرسوم ترين تبليغات فروش کالااست که به نظر مي رسد نوعي غش در معامله باشد. در حديث است که امام کاظم(ع) به هشام فرمود: «در تاريکي و زير سقف، کالاي خود را نفروش که (ممکن است) متاع خوب جلوه کند (و عيوب آن مخفي بماند) و اين غش در معامله است که حلال نيست». (کافي، ج5، ص 160، ح 5؛ من لايحضر الفقيه، ج 3، ص 172، ح 770) از مصاديق غش در معامله آبي است که معمولادر شير يا هر مايعي ديگر مخلوط مي کنند. امروزه انواع مايعات در بازار به فروش مي رسد که مي توان نشاني از غش در معامله را در آنها مشاهده کرد. انواع آب ميوه ها که خريدار به عنوان آب ميوه طبيعي مي خرد، در حالي که آب است نه آب ميوه. همچنين عرقياتي که درصد خلوص بسيار پاييني دارد. خريدار وقتي عرقيات مي خرد به نظر وي همان عرق تقطيري است در حالي که آب به آن افزوده اند. گلاب هايي از اين دست نيز از مصاديق غش است. اينکه در حديث است که پيامبر(ص) از آب کردن در شير نهي کرد (کافي، ج 5، ص 160، ح 6) اختصاصي به شير ندارد، بلکه هر مايعي که با افزودن آب و يا هر مايع ديگر از حالت اصلي و طبيعي آن خارج مي شود از مصاديق غش به شمار مي آيد و بايد از آن پرهيز کرد. همچنين مخلوط کردن برنج اعلاء با برنج معمولي يکي ديگر از مصاديق غش در معامله است البته مصاديق فراواني در اين باره وجود دارد که ذکر آنها موجب اطاله خواهد بود.
10. پرهيز از احتکار: بازاري، واسطه اي است تا کالابه شکل ارزان در اختيار خريدار قرار گيرد. بازاري کمک مي کند تا توليدکننده با خيالي آرام و آسوده توليد کند و خدمات بازاري آن را به دست مصرف کننده برساند. مصرف کننده نيز با خيالي آسوده از بازاري مي خرد و مي داند که او انصاف و عدالت را در جنس و قيمت مراعات کرده است. چنين بازاري حبيب خدا است؛ اما کسي که در مقام واسطه گري و خدمات رساني، احتکار مي کند يا بيش از اندازه بر مزد خدمات و يا سود خود مي افزايد که حتي از درآمدهاي توليدکننده بيشتر است بي آنکه هزينه آنچناني را متحمل شده باشد، چنين کسي از دايره عدالت و انصاف بيرون بوده و از مصاديق قاسطين (ظلم کنندگان) شمرده مي شود. از حضرت رسول(ص) روايت شده است که فرمود: «کسي که خريد و فروش مي کند، روزي خود را به دست مي آورد و کسي که کالاي (مورد نياز مردم) را براي گران شدن نگه مي دارد ملعون است.» (کافي، ج 5، ص 165، ح 6)

11- پرهيز از بی خوابی: تجار بايد همه چيز را در حد اعتدال رعايت کنند. انسان بايد وقت خويش را به سه قسمت هشت ساعتي عبادت، کار، استراحت تقسيم کند. بي خوابي در تجارت و شب تا صبح بيدار ماندن براي خريد و فروش جايز و روا نيست و به دور از آداب تجارت است. در روايتي مي خوانيم که امام صادق(ع) فرمود: «هر کس تمام شب براي کسب و کار بيدار باشد و بهره چشمانش را از خواب ندهد، کسبش حرام است.» (کافي، ج 5، ص 127، ح 6؛ تهذيب، ج 6، ص 422، ح 180 البته بيشتر علما اين روايت را حمل بر کراهت کرده اند.)

12- طلب خير از خدا: بازاري بايد خير را تنها از خدا طلب کند. کار کردن خوب است و اميد به خدا داشتن خوب تر و انسان بايد هر کاري مي کند خير را از خدا بخواهد و در تجارت بايد اين يک اصل باشد و گمان نکند که کارش موجب مي شود تا او به خير دست يابد، بلکه اين خير از سوي خداوند مي رسد. (کافي، ج 5، ص 151، ح 3)

13- آسان گيری: در خريد و فروش بايد آسان گرفت و از سخت گيري نسبت به يکديگر پرهيز کرد؛ زيرا برکت در اين گونه رفتار است. (همان)

14- مهربانی: با مشتري و خريدار بايد مهربان بود و هرگز تندخو و بدخلقي نکرد.(همان)

15- صبر و تحمل: بازاري بايد همانند هر انسان ديگري صبور و داراي تحمل و سعه صدر باشد. البته در کار تجارت اين امر ضرورت مي يابد؛ زيرا تنها با صبر و حلم است که انسان مي توان مقاصد خود را به خوبي برآورده سازد. (همان)

16- پرهيز از ستم: همواره عدالت و انصاف را بايد مراعات کند و از هرگونه ستم و بيداد و بي انصافي پرهيز نمايد. (همان)

17- پرهيز از کم فروشی: در معامله و خريد و فروش کالاکم فروشي نکند. (همان) امروزه اين کم فروشي مهم ترين بيماري بازار اسلامي است. کالا و خدماتي که عرضه مي شود با وزن و پيمانه اي کمتر از آن چيزي است که در کيلو و کيل و پيمانه واقعي است. کالاها را يا آب مي کنند يا باد. در حديث است که حضرت علي(ع) هر روز صبحگاهان تازيانه (کوتاهي) بر دوش خود گذاشته، در بازاز کوفه مي گشت و مي فرمود: «هنگامي که مشغول خريد و فروش مي شويد نخست خير خود را از خداوند طلب کنيد و خريدو فروش را به آساني انجام دهيد و کار را بر يکديگر سخت نگيريد تا برکت پيدا کند. با مشتريان مهرباني کنيد، صبر و بردباري را زينت خود قرار دهيد و از قسم خوردن و دروغ گفتن بپرهيزيد و بر مردم ستم نکنيد و با مظلومان از در انصاف وارد شويد و به ربا نزديک نشويد و پيمانه و وزن را کامل کنيد و از ترازو دزدي نکنيد.» (کافي، ج 5، ص 151، ح 3؛ من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 120، ح 514)

18- حق فسخ معامله: اگر خريدار در معامله اي، پشيمان شد و خواستار استرداد پول خود و پس دادن کالايي گرديد، فروشنده بايد آن را بپذيرد و درج اين عبارت که: «جنس فروخته شده پس گرفته نمي شود» به دور از آداب اسلامي معامله و تجارت است و موجب زدودن برکت از مال و دارايي و آن معامله مي شود.

پيامبر اکرم(ص) فرمود: کسي که فسخ معامله شخص پشيمان را بپذيرد، خداوند در قيامت از گناهان او مي گذرد. (ميزان الحکمه، ج 1، ص 523)

البته در برخي مغازه ها اين عبارت نيز ديده شده است: «جنس فروخته شده پس گرفته مي شود» که اين عمل اجراي توصيه اسلامي و رعايت آداب خريد و فروش است. آنچه بيان شد تنها گوشه اي از آداب فراوان خريد و فروش و تجارت است و علاقمندان و کساني که مايلند با احکام و آداب کامل تجارت و معامله آشنا شوند و در خريد و فروش خود را متخلق به اين آداب کنند مي توانند به رساله هاي عمليه مراجع و کتابهاي اخلاقي و فقهي و حديثي از جمله اصول کافي، من لايحضره الفقيه، مکارم الاخلاق و... مراجعه نمايند.

روزنامه كيهان، شماره 21144 به تاريخ 8/6/94، صفحه 6 (معارف)